Op het erf van Gasthaus Klinger in het Oostenrijkse gehucht Gaspoltshofen is het een komen en gaan van auto’s en busjes. Heren van middelbare leeftijd verdringen zich bij de ingang van het café-restaurant. ‘Ik had op maximaal dertig mensen gerekend, maar vanmiddag hebben we zeker vijftig gasten. Veel meer dan verwacht’, zegt medeorganisator Ernst Lengauer van de Freiheitliche Wirtschaft, een ondernemersvereniging die gelieerd is aan de rechts-nationalistische Freheitliche Partei Österreichs (FPÖ), de partij die in het buitenland vooral bekend staat om zijn ferme standpunten over immigratie, integratie en de uitwassen van de islam.
Vol verwachting kijken de aanwezige ondernemers uit naar Norbert Hofer, de gewezen presidentskandidaat van de FPÖ. In 2016 verloor hij de presidentsverkiezingen nipt van de Groene veteraan Alexander van der Bellen en thans is hij nummer twee op de lijst voor de Nationale Raad. ‘Hofer is te laat. Hij staat bij Linz in de file’, meldt een van de organisatoren. ‘Jammer dat we geen helikopter voor hem hebben,’ grapt hij. In het tijdperk van de inmiddels overleden voorman Jörg Haider werd de helikopter wel ingezet, onder meer omdat een van zijn beste vrienden een helikopterpiloot was – later zou hij die vriend tot FPÖ-politicus in de deelstaat Salzburgerland kronen. Maar de tijden van Haider zijn lang vervlogen. Hij verliet de partij in 2005 en verongelukte drie jaar later.
In Gaspoltshofen wordt het lange wachten uiteindelijk wel beloond. Hofer betreedt het gebouw, waar hij een bomvolle zaal toespreekt. Hij moet leunen op zijn stok vanwege een lichte dwarslaesie die hij ooit opliep tijdens een ongeluk met het paragliden. Hij vat de politieke situatie in Wenen kort samen en opent de aanval op bondskanselier Christian Kern van de Sozialdemokratische Partei Österreichs (SPÖ). ‘Die man heeft helemaal geen sociaal gezicht. Hij komt uit het grote bedrijfsleven en was voorzitter van de Oostenrijkse spoorwegen. Ik geloof dat hij het bij de verkiezingen niet redt en dat een grote coalitie daarna weer noodzakelijk is.’
De FPÖ moet zo groot worden dat de conservatieve ÖVP en de SPÖ niet om de partij heen kunnen, meent Hofer. Hij wijst naar Duitsland, waar zusterpartij AfD op 24 september de grote verkiezingswinnaar was. De vluchtelingenpolitiek van Angela Merkel heeft volgens hem bijgedragen aan het succes van de AfD. Als het aan de FPÖ ligt, komt er in Oostenrijk geen economische vluchteling meer in. ‘Wij willen juist dat het met de Oostenrijkers beter gaat. We willen de belastingen verlagen voor werkgevers en werknemers. We willen ook de grondwet aanpassen zodat het parlement sneller besluiten kan nemen en we willen referenda.’
Zijn speech is kort. Hij besluit door te zeggen dat de conservatieve Österreichische Volkspartij (ÖVP) veel standpunten van de FPÖ heeft overgenomen. Na afloop verklaart hij: ‘De verschillen met de ÖVP zijn klein en daarom hoop ik dat we met hen kunnen regeren, maar ik sluit een coalitie met de sociaaldemocraten niet volledig uit.’ Hoewel het niet voor de hand ligt, is zo’n combinatie een mogelijkheid. Zowel de FPÖ als SPÖ komen op voor de sociaal zwakkeren en ook SPÖ-bondskanselier Kern heeft zich harder opgesteld tegenover asielzoekers. Hofer hoopt op regeringsdeelname. ‘Ik zie betere kansen met de conservatieve ÖVP. Mochten we toch niet in de regering komen, dan zullen we keiharde oppositie voeren.’
In Oostenrijk is de verkiezingskoorts de laatste weken behoorlijk gestegen. De parlementsverkiezingen van aankomende zondag worden als allesbepalend beschouwd voor de komende tien a vijftien jaar. Het gaat om een fundamentele keuze: wil de kiezer opnieuw een ‘grote coalitie’ van conservatieven en sociaaldemocraten of keert de FPÖ na bijna tien jaar terug in de regering? De uitkomst is nog onduidelijk, omdat zeker een derde van de kiezers nog geen keuze heeft gemaakt. Wel is duidelijk dat de grote coalitie lijkt te zijn uitgeregeerd. De samenwerking tussen de sociaaldemocratische SPÖ en de conservatieve ÖVP stond al sinds vorig jaar op losse schroeven. Na veel gedoe binnen de regering ontbond de ÖVP in mei de coalitie en sindsdien gooien de twee partijen met modder naar elkaar.
Om de huidige situatie goed te kunnen begrijpen moeten we terug naar 1999, het Wendejahr in de Oostenrijkse politiek. Indertijd had een grote coalitie van SPÖ en ÖVP al dertien jaar de dienst uitgemaakt. Er was een Proporzdemokratie onstaan, waarbij publieke functies langs partijlijnen werden verdeeld, iets waar de toenmalige rechts-nationalistische FPÖ-voorman Haider tegenaan schopte. Ook het asielbeleid was volgens hem ‘veel te ruimhartig’ te noemen. ‘Oostenrijk voor de Oostenrijkers’, was zijn devies. Bij de verkiezingen van oktober dat jaar werd de FPÖ tweede en na een ingewikkelde formatie stapte ze begin 2000 in een regering met de ÖVP, die op de derde plaats was geëindigd.
Toenmalig ÖVP-leider Wolfgang Schüssel werd bondskanselier in Wenen en Haider bleef op zijn gouverneurspost in Karinthië, zoals hij zijn kiezers had beloofd. Na de beëdiging van deze nieuwe, ‘zwartblauwe’, regering belandde Oostenrijk echter in een internationaal isolement. De andere EU-lidstaten wilden niet dat een rechts-nationalistische partij in hun ‘familie van democratische waarden’ meeregeerde en verbraken onder andere alle bilaterale contacten met Wenen. Het kostte kanselier Schüssel maanden van diplomatiek kunstenvliegwerk om zijn land uit het verdomhoekje te krijgen. Dit gebeurde pas nadat een commissie van ‘drie wijze mannen’ had geconstateerd dat het Alpenland, ondanks de regeringsdeelname van de FPÖ, nog steeds een democratische rechtsstaat was.
In het buitenland was de regering overeind gebleven, maar in het binnenland ging ze alsnog ten onder na ruzies binnen het FPÖ-smaldeel. Het kabinet viel in 2002 en er kwamen vervroegde verkiezingen waarbij de regeringspartijen de meerderheid behielden. Het tweede kabinet-Schüssel hield het vervolgens uit tot aan de verkiezingen van 2006, die ze verloor van de sociaaldemocratische SPÖ. De kanselier trad af en zijn partij ging opnieuw een grote coalitie aan met de sociaaldemocraten. Die combinatie regeert het land tot op de dag van vandaag. Inmiddels heeft de SPÖ-ÖVP-tandem drie kanseliers versleten – vorig jaar trad Kern als laatste aan – en bestaat ze alleen nog demissionair. De coalitie viel immers afgelopen voorjaar waarna de vervroegde verkiezingen van aanstaande zondag werden uitgeschreven.
Binnen FPÖ was midden jaren 2000 opnieuw ruzie ontstaan. Voorman Haider verliet de partij en werd opgevolgd door Heinz-Christian Strache, die plaatsnam in de oppositie. Vanuit die situatie vonden de rechts-nationalisten de weg naar boven terug. Met Haider zelf liep het dus minder goed af. Hij verongelukte in 2008 toen hij met een flink alcoholpromillage in zijn bloed op de provinciale weg nabij Klagenfurt hard uit de bocht vloog. De populaire gouverneur stierf in het ambt en werd 58 jaar.
De FPÖ heeftt op dit moment een zware dobber aan de conservatieve ÖVP, waar de jonge minister van Buitenlandse Zaken Sebastian Kurz (31) lijsttrekker is. SPÖ-Kanselier Kern bood hem publiekelijk het vicekanselierschap aan, maar Kurz sloeg dat af om zich volledig op de vervroegde verkiezingen te kunnen richten. ‘Dat was een slimme zet van hem,’ vertelt Reinhard Heinisch, een Amerikaanse politicoloog van de Universiteit van Salzburg. ‘De vicekanselier heeft in de Oostenrijkse regering namelijk veel meer macht dan de andere ministers. Door deze functie te weigeren kon Kurz gemakkelijker afstand nemen van de SPÖ en kon hij binnen de regering een vrije rol aannemen.’
Daags na zijn aantreden als lijsttrekker begon de millennial aan een toer door het land. Hij bezocht bedrijven, scholen en ziekenhuizen. Hij noemde de ÖVP voortaan ‘Die Neue Volkspartei’ en verving de zwarte partijkleur voor turkoois. De website werd vernieuwd en leeftijdsgenoten werden aangetrokken in de partijtop. Op de kandidatenlijst, die hij naar zichzelf Die Liste Kurz noemde, kwamen onder meer bekende Oostenrijkers uit de showbizz en sportwereld te staan. Kurz zette ook Turkse Oostenrijkers en gehandicapten op de lijst. Heinisch noemt die aanpak gelikt. ‘Kurz presenteerde zijn partij als een compleet nieuwe partij en zichzelf als een fris gezicht, terwijl het eigenlijk gewoon nog steeds de ÖVP is en hijzelf al zeven jaar in de regering zit. Hij liet de oude partijstructuren bestaan en zette ook partijveteranen op zijn kandidatenlijst. Hij zet zich af tegen de andere volkspartijen en probeert Emmanuel Macron na te apen. Dat is hem aardig gelukt, zij het dat Macron daadwerkelijk een geheel nieuwe partij uit de grond heeft gestampt.’
De verkiezingscampagne van Kurz verloopt nagenoeg foutloos, toch heeft hij volgens Heinisch één zwak punt: ‘Hij heeft uitgelezen standpunten over het buitenlandse beleid en het asielbeleid, maar hij blijft bijvoorbeeld erg vaag over de economie. Zo wil hij de belastingen verlagen, de staatsschuld omlaag brengen en dertig miljard euro besparen, maar vertelt hij niet hoe hij dit voor elkaar wil krijgen.’ Niettemin staat Kurz bovenaan in de peilingen op 33 procent, een score waar SPÖ-leider en kanselier Christian Kern alleen maar kan dromen.
De SPÖ scoort hooguit 24 procent en ligt op de derde plaats, achter de FPÖ (27 procent). ‘Kern is de underdog en moet in de aanval gaan, maar daar is hij de persoon niet naar. Hij komt uit het bedrijfsleven en is nooit een echt politicus geworden’, meent Heinisch. Volgens de politicoloog stapelt de SPÖ-campagne tot nu toe fout op fout. ‘Voor de zomer gingen de linkse en centrale partijvleugels elkaar bijvoorbeeld publiekelijk te lijf over de vraag of ze na de verkiezingen misschien in een coalitie met de FPÖ zouden moeten stappen. Uiteindelijk maakte Kern geen echte keuze. Dat heeft hem behoorlijk verzwakt.’
Terug naar de verkiezingscampagne, waar op zaterdag 30 september het lot voor kanselier Kern lijkt te worden bezegeld. ‘s Ochtends berichten verschillende media dat de SPÖ twee haatpagina’s op Facebook zou hebben laten opzetten tegen Sebastian Kurz. Beide pagina’s zijn het werk van Tal Silberstein, een uit Israël afkomstige mannetjesmaker die bekend staat om zijn negatieve campagnes. Afgelopen augustus werd hij in Israël opgepakt wegens fraude en witwassen, waarna de SPÖ hem meteen ontsloeg. Nu blijkt echter dat Silberstein hoogstwaarschijnlijk de man is achter de twee anti-ÖVP pagina’s op Facebook, waar Kurz als racist en antisemiet wordt afgeschilderd. Ook blijkt dat de Israëliër zeker 536.000 euro opstreek voor zijn diensten. Na het bekend worden van ‘de smerige campagne’ – volgens de SPÖ wist niemand binnen de partij ervan – worden de pagina’s opgedoekt en treedt Kerns campagneleider af. Een verklaring van kanselier Kern blijft echter uit.
Maar toevallig staat in de middag een publiek optreden van Kern in Wenen gepland. Daar loopt de spanning op. Voor de gevel van een winkelcentrum hebben de SPÖ-jongeren een klein podium opgebouwd en uit de luidsprekers klinkt hippe popmuziek. Er hangen rode spandoeken en vlaggen, en jonge vrijwilligers delen rode ballonnen en aanstekers uit. Schuin tegenover de bühne staat een busje waar pizza’s worden gebakken en gratis worden uitgedeeld. Los daarvan rekenen de organisatoren een hoop tumult. Er zijn veel journalisten op de bijeenkomst afgekomen en zij zullen Kern naar verwachting hard aan de tand voelen. Tegen het einde van de middag en na lang wachten komt vanuit de verte de witte campagnebus van Kern aangereden. De bus stopt, het portier schuift open en hij stapt naar buiten. Hij lacht en loopt meteen de haag van draaiende videocamera’s en flitsende fotojournalisten in. Hij wil niets zeggen over de Facebook-affaire en stapt af op toegestroomde burgers, die de hele middag op hem hebben gewacht om met hun kanselier op de foto te gaan.
Vervolgens stapt Kern het podium op en pakt hij de microfoon. ‘Dit is een van de belangrijkste verkiezingen in onze geschiedenis. Er moet een regering komen die de mensen in ons land samenbrengt en niet verdeeld door zinloze hetzes,’ zegt Kern, die niets kwijt wil over de Facebook-affaire. In plaats daarvan refereert hij eraan dat hij een kind is uit de tijd van de legendarische SPÖ-kanselier Bruno Kreisky en dat de economie van Oostenrijk onder zijn bewind enorm is gegroeid. Er zijn banen bijgekomen. Kern wil in de komende periode nog meer banen scheppen. Pas aan het einde van zijn toespraak wil zegt hij iets over zijn dramatische campagne. ‘De ÖVP en FPÖ willen niet over echte politiek praten. Er wordt alleen maar gesproken over smerige campagnes, maar wij willen met dirty campaigning niets van doen hebben. De anderen proberen permanent om onze campagne te verstoren. Wij willen niets van die vuiligheid weten en gaan gewoon door.’ Na zijn rede wandelt Kern de menigte weer in. Op de vraag of hij bereid is om na de verkiezingen met de FPÖ in zee te gaan, zoals tegenstander Norbert Hofer eerder heeft gesuggereerd, wil hij niet antwoorden. ‘Ik ben bereid om me nu een weg te banen door deze mensen,’ zegt Kern, die snel de bus invlucht.
De volgende dag, op zondag 1 oktober, kondigt de kanselier aan een taskforce in te stellen die moet onderzoeken waarom campagnemaker Silberstein werd aangetrokken, waarom hij zijn gang kon gaan en waar zijn beloning van vijf ton vandaan komt. Volgens de Israëli zelf is hij aangesteld door ‘de andere partij’ om deze pagina’s op te zetten, daarmee doelend op de ÖVP. In de avond volgt een rommelig tv-debat met Kurz, Strache en de leiders van de kleine partijen erbij. Zij komen weinig aan bod, want het zijn vooral Kern en Kurz die met moddergooien. Volgens de kanselier heeft zijn jonge concurrent verkeerde cijfers verspreid om zijn partij zwart te maken. Kurz ontkent en beweert dat er ook een fake website tegen hem is opgezet, waarop Kern belooft dat zijn taskforce voor de verkiezingsdag met uitsluitsel komt. Vervolgens neemt Kurz neemt afstand de kanselier. ‘Toen ik als minister van Buitenlandse Zaken de rol van de ngo’s in de Middellandse Zee ter discussie stelde, kreeg ik u in de regering op mijn pad. Toen ik voorstelde om de Middellandse Zee voor asielzoekers af te sluiten was u daar in de regering tegen. Wij kunnen het dus beter zonder u doen.’
Kurz laat ook weten dat hij niet meteen zal kiezen voor een regering met de FPÖ als hij op 15 oktober de verkiezingen wint. ‘Op het gebied van migratie zijn we niet van de FPÖ te onderscheiden, maar op het gebied van de Europese Unie zijn wij dat absoluut wel. Ik wil alleen regeren met partijen die zich uitspreken voor Europa.’ Hier raakt Kurz een gevoelig punt, want na de Brexit pleitte FPÖ-lijsttrekker Strache voor een vertrek van zijn land uit de EU. Uit onderzoek bleek echter dat een grote meerderheid van de Oostenrijkers in de Unie wil blijven en mede daardoor heeft Strache zijn idee voor een ‘Öxit’ in de koelkast gestopt. Toch blijft dit punt hem achtervolgen. Kurz: ‘Weet op wie u op 15 oktober stemt.’
Dezelfde Strache houdt op 3 oktober een bijeenkomst in het dorp Hof, nabij Salzburg. De lijsttrekker van de FPÖ hamert op een streng asielbeleid en wil dat Oostenrijkse Syriëgangers bij terugkeer worden vastgezet. ‘Neem ze hun paspoort af,’ zegt hij tegen de menigte, die klapt en juicht. Hij waarschuwt zijn publiek voor het doemscenario dat dreigt voor zijn partij. ‘Op 15 oktober zal de SPÖ verliezen en de volgende dag stapt kanselier Kern op als SPÖ-leider. Er komt dat een andere leider die met hangende pootjes naar ÖVP-leider Kurz zal gaan. U krijgt dan gewoon weer wat u gewend bent. Dat moeten we voorkomen en daarom moet u op de FPÖ stemmen.’
De campagne van de FPÖ is er volgens politicoloog Heinisch volledig op gericht om na de verkiezingen te kunnen meeregeren. De focus ligt op het woord fairness, wat slaat op een eerlijke sociaaleconomische behandeling van de Oostenrijkers die het niet cadeau krijgen. En natuurlijk krijgen zij voorrang op nieuwkomers. Heinisch kan die insteek verklaren. ‘Strache wil na tien jaar oppositievoeren de regering in en is als het moet bereid om zelfs met de SPÖ te regeren. Vergeet niet dat zijn partij en de sociaaldemocraten een linkse sociaaleconomische politiek voorstaan. In zo’n coalitie kan Strache zich laten voorstaan op een hard migratiebeleid dat door de SPÖ worden geaccepteerd en kunnen de sociaaldemocraten uitblinken op de sociale thema’s die voor haar coalitiepartner worden ondersteund.’
Ondertussen draait de campagne op volle toeren en gooien Kurz en Kern vrijwel alleen nog met modder naar elkaar. De SPÖ heeft de facturen van campagneman Silberstein bekend gemaakt en vordert 131.000 euro van het terug voor ‘niet gedane diensten’. De jonge ÖVP-leider verwijt de SPÖ-kanselier te weinig te hebben gedaan tegen de vluchtelingenstroom van 2015 en de smokkelaars op de Middellandse Zee. ‘Als ik gekozen wil ik er wel voor zorgen dat de smokkelaars hun werk niet meer kunnen doen en dat de mensen niet meer vanuit Afrika naar Europa komt. Ik zal de kracht hebben om dit bij de EU door te zetten,’ aldus Kurz tegen Kern, die vorig jaar kanselier werd en op grond daarvan nu door de jonge minister van Buitenlandse Zaken de les gelezen wordt. ‘In de afgelopen vier jaar heb juist ik een groot internationaal netwerk opgebouwd. Ik zit langer in de regering dan u!’
De geest lijkt uit de fles en op on-Oostenrijkse wijze dendert de campagne voort. Om de gemoederen wat te bedaren nam president Van der Bellen dinsdag het woord tijdens een bijeenkomst. Hij waarschuwt voor de gevolgen van deze campagne na de verkiezingen, en maakt de politici tot kalmte en respect. ‘Er zal na de verkiezingen veel waardevolle tijd verstrijken totdat de vijandbeelden verdwenen en de emoties afgebouwd zullen zijn. Ik appelleer er bij alle deelnemers op dat zij zich in de dagen tot aan de verkiezingen bewust zijn van hun verantwoording en dat ze het landsbelang van Oostenrijk voor hun partijbelang zullen stellen.’ Het is de vraag of de lijsttrekkers zich iets van Van der Bellens oproep aantrekken. Zeker is wel dat zij op maandag 16 oktober met hem om de tafel moeten voor de formatie. Maar eerst de verkiezingen van zondag afwachten.
Deze blogreeks wordt mede mogelijk gemaakt door Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.