Op rondreis door Georgia, een staat die bepalend gaat worden bij de vraag of de Republikeinen in 2020 hun meerderheid in de Senaat kunnen behouden (meer daarover in een later blog), deed ik het universiteitsstadje Athens aan om een landgenoot op te zoeken. Populisme-expert Cas Mudde werkt daar sinds 2012 aan de University of Georgia en is toonaangevend onderzoeker naar de opmars van rechts wereldwijd.
Er was alle reden om hem te spreken. Ten eerste omdat de mondiale golf van rechts-populistisch antiliberalisme nog altijd doorzet. Drie van de dichtbevolktste landen ter wereld hebben een uiterst-rechtse leider (Brazilië, India en de Verenigde Staten). De grootste politieke partij ter wereld is zeer rechts (de BJP van India’s premier Narendra Modi). In Europa hebben Hongarije en Polen regeringen waar de rechtspopulisten de grootste zijn, in nog eens vier landen doet deze stroming mee aan de regering (Bulgarije, Estland, Italië, Slowakije) en twee regeringen rekenen op steun van rechtspopulisten om overeind te blijven (Denemarken en het Verenigd Koninkrijk).
Mudde geeft deze opsomming aan het begin van zijn nieuwe boek The Far Right Today, waarin hij de ‘vierde golf’ van naoorlogse uiterst-rechtse politiek beschrijft. Dat boek is een tweede reden om Mudde op te zoeken. Het succes van het antiliberalisme laat zich nog altijd moeilijk vatten, en alle analyses helpen, zeker als ze komen van iemand die dit verschijnsel al sinds de jaren tachtig bestudeert.
Wat we momenteel zien is wat Mudde de ‘mainstreaming’ van uiterst rechts noemt. Was dit een verschijnsel dat zich de afgelopen decennia vooral vanuit de politieke marge tegen de liberale democratie verzette, nu is uiterst rechts onderdeel van het reguliere politieke discours, en hier en daar ook aan de macht. Inmiddels hebben we op verschillende plekken te maken met een ‘radicaal populistische staat’, aldus Mudde.
Op de omslag van The Far Right Today prijkt een afbeelding van de rode MAGA-pet, waarmee duidelijk is in welke hoek Mudde Trump plaatst. ‘Trump zelf behoort zonder meer tot uiterst rechts’, zei Mudde tijdens ons gesprek. ‘Met zijn xenofobe nationalisme werpt Trump zich op als stem van het volk, en dat blijft hij doen.’ Waarmee niet gezegd is dat we het Trumpisme als een volwaardige politieke ideologie moeten beschouwen. ‘Trump is vooraleerst autoritair’, aldus Mudde. ‘Hij gelooft niet in het democratisch systeem. Daar heeft hij nooit in gewerkt. Hij werkte in een familiebedrijf waarin híj bepaalt wat er gebeurt. Trump heeft geen enkele affiniteit met een systeem met meerdere machtscentra. Dat merk je heel duidelijk aan hoe hij reageert op iedereen die iets doet wat hem niet aanstaat, of dat nu de media zijn, of de rechtspraak.’
Door een verbond aan te gaan met Trumps autoritaire politiek, levert de Republikeinse partij een belangrijke bijdrage aan het mainstreamen van rechts, is Mudde’s conclusie. ‘De Republikeinen bewegen mee met Trump omdat ze relevant willen blijven. Heel veel punten waarop Trump werd verkozen waren al onderdeel van het denken bij die partij, Trump maakte het alleen zichtbaarder. Ze zaten te wachten op een figuur zoals Trump. Het geeft een gevoel van ‘owning the libs’.
Het gesprek met Mudde maakte duidelijk dat er een nieuwe politieke taal is ontstaan rondom het rechts van nu. In The Far Right Today is een begrippenlijst opgenomen waar voor mij een paar nieuwe termen bij zaten. ‘Familialisme’: het geloof dat de traditionele familie het fundament van de natie vormt, en waarin individuele keuzes over voorplanting ondergeschikt zijn aan het voorbestaan van de natie. ‘Femonationalisme’: het gebruik van vrouwen en vrouwenrechten om nativisme en in het bijzonder islamofobie te ondersteunen. Voor de zekerheid: nativisme is ‘de ideologie de voorschrijft dat staten moeten worden bevolkt uitsluitend door wie er geboren wordt en dat “vreemde” elementen, of het nu personen of ideeën zijn, een fundamentele bedreiging vormen voor de homogene natiestaat’.
Veel van het rechtse denken houdt op deze manier verband met mannen en vrouwen, die ieder een duidelijke rol krijgen toebedeeld. Ik vroeg Mudde hoe hij dacht over de discussie die rechts probeert aan te zwengelen over ‘omvolking’. ‘Het gaat over relaties, seks en voortplanting’, zei hij. ‘En over de gevreesde concurrentie van de niet-blanke man.’
Breder heeft het te maken met white supremacy, en dat heeft ook een seksistische component. ‘Het gaat niet zozeer over een blank Amerika of een blank Nederland of welk land dan ook, maar om een land waar blanken domineren en waarin iedereen zijn eigen plek kent. Immigranten, maar ook vrouwen. Rechts wordt sterk gedreven door de onzekerheid om zowel de privileges als blanke als die als man te verliezen.’
Hebben we, kortom, te maken met een laatste opleving van een traditioneel dominante groep, voordat die onvermijdelijk een plek inneemt in een meer gelijke samenleving?
Mudde wist het nog niet zo zeker. ‘Je kunt die opleving lang rekken. Demografisch gezien wordt Amerika halverwege deze eeuw een “minority majority” land, waarin er geen enkele groep groter is dan de helft. Maar niet iedereen stemt. Bovendien kun je er actief voor zorgen dat niet iedereen stemt. Voter suppression en gerrymandering (het hertekenen van kiesdistricten om daar politiek voordeel te halen – CT) zullen toenemen. Hoe kleiner de blanke meerderheid wordt, hoe radicaler de politiek.’
Ik stelde Mudde de vraag der vragen in het Amerikaanse debat: Nog vier jaar Trump? ‘Ik denk dat Trump momenteel nog steeds afkoerst op een vrij makkelijke herverkiezing. Hij geeft zijn kiezers wat ze willen. Primair is dat belastingverlaging, wat voor het grootste deel van de Republikeinen het belangrijkste is. Twee is een anti-abortuskoers. Hij heeft al een plek in het hooggerechtshof gevuld, en er zal minimaal nog één andere positie vrijkomen tijdens een tweede termijn voor Trump. De muur is er niet gekomen, maar Trump zal zeggen dat hij het heeft geprobeerd en dat hij nog vier jaar nodig heeft. Voor de racistische kiezers is dat genoeg, waar moeten die anders heen?’
De opties aan mogelijke uitdagers voor Trump stelt Mudde net zo min gerust. ‘De Democratische partij weet niet wat ze wil. We zitten nog ruim een jaar voor de verkiezingen en de belangrijkste Democraten zijn nu al campagne aan het voeren tegen elkaar. Ze hebben een betere opkomst nodig dan de vorige keer. Die krijg je niet als je onderling zo bezig bent.’
Dreigt de vierde golf daarmee een vloed te worden? ‘Ik bestudeer dit verschijnsel al lang’, sprak Mudde. ‘Iedere keer hoor ik hier: “De komende verkiezingen worden de belangrijkste ooit. Als de Democraten winnen, dan is het voorbij.” Nu klinkt het: “Als Trump wint is het voorbij.” Maar soms is het wat moeilijk om het enerzijds-anderzijds vol te houden. Ik denk dat er een reële kans bestaat dat de liberale democratie in haar huidige vorm voorbij is als Trump wordt herkozen.’