‘De genocide hebben we bewust in de tentoonstelling weggelaten’, zegt Blankevoort. ‘Die gruwelijkheid is voor bezoekers te abstract, staat te ver van hen af.’ In plaats daarvan gaat Love Radio over de manier waarop daders en slachtoffers in Rwanda, nu twintig jaar later, elkaar weer in de ogen proberen te kijken. Centraal staan de acteurs van Musekeweya (letterlijk: ‘nieuwe dageraad’), een radiosoap die twee fictieve dorpen opvoert. Luisteraars – afgebeeld in de foto’s hieronder – zeggen zich te herkennen in de karakters – soms in hun goede eigenschappen, dan weer in hun slechte. In radioland Rwanda is Musekeweya razend populair, al tien jaar lang.

Het multimediale project Love Radio, met naast de tentoonstelling ook een interactieve website, moet volgens Blankevoort aanzetten tot reflectie. ‘We willen dat bezoekers zich afvragen: hoe heeft zoiets kunnen gebeuren? Hoe komt het dat mensen zich mee laten slepen in gewelddadige groepsprocessen, en anderen gaan zien als kakkerlakken die alleen maar kunnen worden uitgeroeid?’

Ook het thema van haatspeech is universeel. ‘Denk ook aan de situatie nu in Zuid-Soedan, waar haat gepredikt wordt via de radio.’ Ze hoopt dat bezoekers ook stilstaan bij de rol van Nederlandse media. ‘Is alles geoorloofd? Moeten we alles kunnen zeggen? Ik denk zelf van niet. Woorden als “kopvoddentaks” of ‘rifapen’ ontmenselijken de ander.’

Steketee en Blankevoort sluiten met hun project aan bij een trend. Steeds meer documentairemakers kiezen voor animatie of andere fictionele procedés, om genocide en geweld te verbeelden. ‘Denk aan films als The Missing Picture (2013), The Green Wave (2010) en Waltz with Bashir (2008)’, zegt Blankevoort. ‘Of, meer recent, The Last Hijack (2014), een productie over piraterij in Somalië, waarbij ook gebruik is gemaakt van animatie. Dergelijke technieken werken heel goed, ze bieden een andere blik op de werkelijkheid, brengen het vertelde dichterbij de kijker. Soms is zo’n vertelvorm ook noodzaak, zoals in The Green Wave waarbij de ooggetuigen anoniem moesten blijven uit vrees voor verdere vervolging. Ik houd er ook van om te spelen met feit en fictie – je biedt een verdichting van de werkelijkheid. Dat is wat een documentaire volgens mij moeten zijn.’

In Love Radio lopen feit en fictie op een natuurlijke manier in elkaar over. Zowel tentoonstelling als website presenteert twee lagen, een On-Air en een Off-Air. In de eerste laag volgt de bezoeker de karakters uit de soap, zoals de beeldschone Batamuriza en de schurk Rutaganira, terwijl de Off-Air laag politieke en historische context biedt. Het doel, legt Blankevoort uit, is laten zien hoe complex een proces van verzoening is. ‘Dat doen we door de meest uiteenlopende meningen te presenteren. Er zijn Rwandezen die menen dat de verzoening goed op weg is. Anderen zeggen: president Kagame wordt alleen maar autoritairder, terwijl verzoening erom draait je hart voor elkaar te openen.’ Van persvrijheid is in Rwanda hoe dan ook geen sprake. De soap is in het leven geroepen door het non-gouvernementele Radio La Benevolencija, maar de censor krijgt elk script onder ogen.

Wij vroegen Blankevoort naar de vijf werken die haar het meest inspireerden bij het maken van Love Radio.

#1 - Une saison de machettes (Jean Hatzfeld, 2003)

Als je iets wilt begrijpen van de ervaringen van daders en slachtoffers met groepsgeweld of genocide, dan moet je de trilogie van Hatzfeld lezen. Het eerste deel, Dans la nu de la vie (vertaald als Into the Quick of Life) gaat over Tutsi’s die het overleefd hebben. Deel twee, Une saison de machettes (A Time for Machetes), laat juist de daders aan het woord, terwijl het laatste deel gaat over het proces van samenleven en verzoening na de lokale Gacaca-rechtbanken. Hatzfeld schrijft heel sec en secuur de ooggetuigenverslagen op. Juist de matter of fact-toon zorgt ervoor dat de verhalen heel dichtbij komen. Bij het lezen van de getuigenissen van de daders bekroop mij soms het gevoel: deze mensen zijn net zo goed slachtoffer. Het zijn de politici die de genocide voorbereid hebben, en de boeren hebben opgehitst. Daarmee wil ik de twee slachtoffergroepen natuurlijk niet aan elkaar gelijk stellen. Sommigen schiepen plezier in het dagelijkse moorden of hoopten er beter van te worden.

#2 - A Problem from Hell: America and the Age of Genocide (Samantha Power, 2002)

Een toegankelijk geschreven boek van hoog academisch niveau. Power behandelt de volledige twintigste eeuw, van de Armeense genocide tot de Balkan-oorlogen, vanuit het perspectief van de Amerikaanse beleidsmakers. In 1948 nam de VN de genocide-conventie aan met als intentie: ‘dit nooit meer’. Maar in de praktijk blijken genocides moeilijk te voorkomen en ingegrepen wordt er zelden. Het boek is belangrijk om te kunnen begrijpen waarom er in Rwanda niet is ingegrepen. De discussies blijken te zijn gevoerd op woordniveau. De Amerikanen wilden de term ‘genocide’ niet gebruiken, omdat ze dan hadden moeten handelen. Dus had Madeleine Albright het over “genocidale handelingen”.

#3 - Alma: A Tale of Violence (Arte, 2012)

Hét online project waar media-mensen en interactieve documentairemakers allemaal naar verwijzen. Ik houd erg van ooggetuigenverslagen en dit is een ijzersterk voorbeeld. Het verhaal gaat over Alma, een meisje in Guatemala dat een boekje open doet over de bende waar ze deel van uitmaakte. Ze vertelt hoe ze erbij betrokken raakte, en hoe ze mensen afperste. Zeer gedetailleerd, zeer heftig. Alma is een verhaal van radicalisering, en van het horen bij een groep. (De documentaire is online te zien.)

We hebben ons laten inspireren door hun gebruik van lagen. De makers integreren kleine dwarsverbanden in de grotere verhaallijn. Terwijl de hoofdpersoon spreekt, krijg je als kijkers hints waarop je door kunt klikken. De audio van het hoofdverhaal loopt dan door, maar je ziet andere beelden. Toen ARTE het maakte, was die techniek nog heel nieuw. Inmiddels is ze alweer verouderd. Over andere keuzes ben ik kritischer, het interactieve element voegt te weinig toe. Waarom is de fotografie die in de andere lagen te zien is niet gewoon door het interview gesneden?

#4 - Le temps du loup (Michael Haneke, 2003)

Een heel vervreemdende film, die voor mij de essentie van de gevolgen van conflict laat zien.

Ik ben fan van Haneke. Funny games (1997) vind ik een van zijn beste films. Waar Funny Games – ondanks het heftige geweld – toegankelijk is, vond ik Le temps du loup erg moeilijk te begrijpen. Je volgt een vrouw (Isabelle Hupert) met haar gezin terwijl ze vluchten voor geweld. Maar Haneke geeft je geen context, je weet niet wat er is gebeurd, waar het zich afspeelt, waarom de mensen massaal op de vlucht zijn geslagen. Toen ik de film voor het eerst zag maakte ik me kwaad en dacht: waar gaat dit over?

Wel kreeg ik er een unheimisch gevoel van dat dagen bleef rondhangen en na weken nog plotseling de kop op stak. Pas later “landde” het verhaal: Le temps du loup is een universeel verhaal over oorlog en conflict. Juist het gebrek aan context is zo goed, raakt aan de kern van het vluchteling-zijn. De bodem van je bestaan wordt onder je weggeslagen, je oude leven is weg. Het enige dat nog telt is overleven.

Arnon Grunberg doet in zijn boeken iets soortgelijks als Haneke, je krijgt als lezer/kijker een stomp in je maag. Het gitzwarte De asielzoeker (2003) heeft een gat in mijn ziel geslagen.

#5 - MAUS (Art Spiegelman, 1986)

Spiegelman is een icoon, hij heeft een geheel nieuwe vorm van vertellen ontwikkeld. Voor mij was MAUS een eye-opener toen ik het in het begin van mijn studietijd las. Het is een stripboek dat het verhaal van de Jodenvervolging vertelt aan de hand van katten, muizen en varkens. Er zit humor in, en tegelijkertijd emotioneert het. Je vraagt je af: hoe kan een stripboek emotioneren? Het kan, ook omdat Spiegelman zijn relatie met zijn vader prachtig weergeeft. Sommige boeken, films of journalistieke reportages hebben de neiging het heftige heftig te verbeelden. Dat is niet nodig vind ik. Het verhaal is zelf al heftig, daar hoef je niets aan toe te voegen. De zoveelste film over de Holocaust, met stemmige pianomuziek. Nee, dan komt MAUS bij mij harder binnen.

***

Love Radio is een transmedia documentaire van Eefje Blankevoort en Anoek Steketee over het proces van verzoening in post-genocide Rwanda aan de hand van de populaire radio soap Musekeweya, ‘Nieuwe Dageraad’. Het bestaat uit een webdocumentaire, mobiele tap stories en een tentoonstelling inFoam.

Beelden van Love Radio-luisteraars via Foam