Sir Robert is het toonbeeld van de ideale man, een type dat we dagelijks aanschouwen op de tv: topmannen uit het bedrijfsleven, ministers en presidenten die keurig in het pak gewetensvol praten over de belangrijke beslissingen die zij nemen en de grote belangen die ermee gemoeid zijn. Maar wie zien wij dan werkelijk?
Sir Robert valt langzaam van zijn voetstuk, althans het voetstuk waarop zijn toegewijde echtgenote hem heeft geplaatst door hem de hemel in te prijzen en hem hoge waarden toe te bedelen waar hij in is gaan geloven en zich naar is gaan gedragen zodat hij ook niet meer terug kan. Achter zijn façade blijkt allengs een maligne kant schuil te gaan van onoorbare handel en zwendel met projecten. De staat beschouwt hij als een groot hedgefund met als enige doel het maken van dikke winst.
Zijn teloorgang is in goede handen van Rietman; hij maakt van Sir Robert een waarachtig ijdele, rücksichtslose draaikont die al stuntelend door de mand valt. En zijn getergde neurotische echtgenote wil dat nauwelijks onder ogen zien. Aan het slot van het stuk, van Oscar Wilde en vertaald naar het heden door Elfriede Jelinek, wordt in heldere zinnen hierop berustend gereflecteerd: de man droomt over macht en aanzien. Zijn leven gaat over grote zaken, terwijl dat van de vrouw altijd gaat over gevoelens.
‘Over dit statement hebben we flink gediscussieerd, meteen al na de eerste lezing van het script. Het hele stuk gaat over de verwording van een man met macht waarbij zijn omgeving er op een eigen manier bij betrokken is en er invulling aan geeft. En dan komt aan het einde een ouderwets cliché over man-vrouwverhoudingen. Wilden we die boodschap wel overbrengen? Aan de andere kant, het is wél Oscar Wilde, het is onvervalste komedie en hij heeft het ironisch bedoeld.’
Mark Rietman vertelt over het dilemma van de oorspronkelijke tekst en de betekenis die een toneelgezelschap daaraan wil geven. Het is dan volgens hem de taak van de regisseur om dat probleem op te lossen. ‘Dat moet je dan via het talent van de acteur – de stem, de houding – doen. De oplossing was hier overigens vrij simpel vanwege de superieure ironie van de taal.’
Maar zegt hij, je ziet ook de invloed op het stuk van Jelinek: ‘Zij geeft er met de ondoorzichtige kapitalistische wereld actuele invulling aan. Waar Wilde van Sir Robert een ietwat grijzige figuur maakt, zet Jelinek hem scherper neer: ze laat meteen zijn foute kanten zien maar ook zijn talenten. Zij is direct en houdt niks op. Het personage begint hoog in de top en eindigt als een mokkend kind dat het allemaal niet snapt. Die boog spelen is voor een acteur een lust.’
Rietman (1960) wordt meestal gecast voor rollen van vooraanstaande mannen met een rijk innerlijk leven vol gelaagde tegenstrijdigheden. In de tv-serie Oud geld (1998) was hij bijvoorbeeld Kiet Bussink, de oudste zoon van een bankier die anders dan zijn vader meer achter de computer zit om de beursberichten te volgen dan dat hij zich verdiept in de financiële situatie van zijn klanten. Daarmee fungeerde Kiet tien jaar voor de kredietcrisis als een prototype bankier-nieuwe-stijl. Een tikje autistische nerd die heilig gelooft in de toekomst van wiskundig bedachte complexe financiële producten. Onlangs speelde hij in de toneelversie van De prooi de rol van Rijkman Groenink, de ABN-topman die zoals genoegzaam bekend is in al zijn overmoed de bank en daarmee de financiële wereld meesleepte in een diepe val. Een rol die lijkt op Sir Robert.
‘Alleen moet je bij Groenink wél gestalte geven aan een bestaand mens. Hij heeft in het script een binnenwereld toebedeeld gekregen. Na afloop van het toneelstuk zei hij: “Daar klopt niks van.” Dat is natuurlijk deels waar. Bij toneel wordt alles dramatisch uitvergroot. Groenink was een van de vele spelers in een mondiale beweging in de bankwereld en is uitgegroeid tot het symbool van het echec.’
Welke rollen zou Rietman in de tweede helft van zijn carrière graag willen spelen? Hij heeft op dit moment vier droompersonages die al dan niet reeds zijn geschreven.
1 ‘King Lear. Ik speelde hem vorig jaar en voor die massieve rol van een man die aan het eind van zijn leven terugkijkt op zijn macht was ik in leeftijd jong. Nou ja, 51 jaar. Ik zou hem graag nog eens willen spelen als ik zelf oud ben, ongeveer zo oud als Lear, een jaar of zeventig. Ik ben nieuwsgierig of ik hem dan anders zou spelen. Het raakt ook aan de vraag in hoeverre je eigen leeftijd moet overeenkomen met die van het personage. Bij King Lear moet je enerzijds levenservaring hebben om hem goed neer te zetten, anderzijds vergt deze rol van 3,5 uur zoveel energie dat je niet echt oud kunt zijn om dat op te brengen. Bij Hamlet is overigens het omgekeerde het geval: hij is een jonge man die weer niet door een jonge acteur gespeeld kan worden. Het is een tragische figuur en dan helpt het als je wat butsen in het leven hebt opgelopen.’
2 ‘Ik ben gefascineerd door de figuur van overste Karremans die in het drama rond Srebrenica een jammerlijke hoofdrol heeft gespeeld. Hij is interessant vanwege zijn dialoog met de publieke opinie. Ik begrijp zijn doodsangst, je kunt dat ook zien op filmbeelden als hij aan de vooravond van het wegvoeren van de Bosnische mannen een borrel drinkt met de Servische leiders. Hij heeft een beetje het uiterlijk van een loser. Ik voel dus ook wel medelijden. Maar het morele standpunt vanaf de zijlijn over hem is keihard. Dat vind ik boeiend – de wisselwerking tussen zijn falen en het morele oordeel van de buitenwereld. Maar het stuk – over lafheid en moed – moet nog worden gemaakt.’
‘Ik ben nu bezig met Zo eenvoudig is de liefde van Lars Norén. Het gaat over twee bevriende echtparen, een succesvol acteursechtpaar en een stel waarvan de vrouw een matige actrice is en de man een psychotherapeut. Ze maken na afloop van een optreden van het ene stel samen een therapeutische nacht door. Het is hilarisch en tegelijk tot op het bot hard. Ze maken briljant ruzie. De jaloezie wordt aanvankelijk gemaskeerd door bewondering. Het is een en al tragikomisch – daar hou ik erg van. Het raakt aan zoveel van jezelf, wat je meemaakt met mensen om je heen en hoe je in relaties ruzie kunt maken. Hoe je zelf omgaat met extreme emotionele situaties. Waarom iets escaleert en waarom er ineens stiltes vallen. De zaal krijgt als het ware even een kijkje in de huiskamer van de buurman. Ik zou graag de rol van de acteur spelen.’
‘Een geheime droomwens van mij is het leven achter de komiek Tommy Cooper. Ik zou hem willen spelen. Toen ik zeventien was heb ik hem een keer gezien in een feestwinkel waar hij iets kocht. Dat rare lelijke hoofd van die mislukte clown die in het harnas is gestorven… Maar de taal is hiervoor wel doorslaggevend, dus eigenlijk is het een onmogelijk visoen voor een Nederlander.’
De ideale man is te zien tot en met 21 december op verschillende locaties in Nederland en België; zie nationaletoneel.nl/de-ideleale-man
Beeld: Kurt van der Elst