De vonk

We worden ontvangen in de statige ovale zaal achter in het Teylers Museum aan het Haarlemse Spaarne. In plukjes gaan we in de lift. Twee laboranten, nog in hun proeftijd, zeggen ze (het zijn acteurs maar daar hebben ze het verder niet over) voeren ons ‘achter de geheime deur’ naar het laboratorium van Hendrik Antoon Lorentz, onze grootste natuurwetenschapper en Nobelprijsdrager – in 1928 naar zijn graf begeleid door duizenden bewonderaars. Ik had nog nooit van de man gehoord en val binnen een luttel uur van de ene verbazing in de andere. De twee laboranten proberen tijdens hun theatrale rondleiding het belang van hun held in een blijmoedige formule te vatten. Natuurkundige formules zijn namelijk niet alleen kunstwerken, zij dienen ook blij makend te zijn. De titel van dit bescheiden evenement is: De Lorentz Formule.

We maken een reis door Lorentz’ eigen formules en nijpende vraagstukken. Als je verliefd wordt in een draaimolen, worden de vlinders in je buik dan bij iedere draai van de kermisattractie fladderiger? En kun je eigenlijk wel logisch nadenken en natuurkundige formules bedenken met vlinders in je buik? Wat doe je als jouw studenten in de collegebanken stukken ouder zijn dan jij als docerende professor? Wat is licht eigenlijk? Hoe kun je met een theedoek en een presse papier de relativiteitstheorie van Einstein uitleggen? Al deze ongemeen belangrijke en existentiële kwesties komen in dat uur langs. En het mooie van de tekst (Rik van den Bos) is dat de biografische details uit Lorentz’ leven en de natuurkundige vraagstukken over ons (voort)bestaan als mensensoort zich gedurende deze vertelling soepel in elkaars meanderende gedachtenstromen voegen tot één krachtlijn.

Zonder dat we het echt in de gaten hebben zijn we in het heilige-der-heiligen beland: de werkkamer van Hendrik Antoon Lorentz. We mogen nergens aan zitten. Zeggen de toneelspelers die zelf óveral aan zitten. Dichter bij een Nederlands natuurkundig genie kun je nauwelijks komen. Zijn bureau, de kaartenbak met de grote fysici der aarde, statige groepsportretten van doorslaggevende wetenschapsconferenties. De toneelspelers annex laboranten annex rondleiders hebben dan nóg een verrassing in petto: Lorentz’ cruciale rol in de bescherming van de Lage Landen tegen de moordende kracht van het water. ‘Terwijl God de wereld schiep, maakten de Hollanders hun eigen land.’ Tot slot is er de surprise met de vonk en het knaleffect: De Ongemeen Grote Elektriseermachine. Daarna de onthulling van de formule: Lorentz = oneindig. Rieks Swarte en Liesje Knobel regisseerden een team van negen toneelspelers, die tot 2020 per week twintig rondleidingen verzorgen voor twintig bezoekers per keer. U hoeft dit dus niet te missen. Natuurkundige voorkennis is niet nodig. En het is voor een publiek van acht tot honderd.