De vrouw en de inbreker

Het begin is meteen al geheimzinnig. Op de vloer van het woonkamerdecor met het jarenvijftig-interieur staat een ouderwets kinderfietsje dat uit zichzelf in beweging komt. Traag rijdt de rode driewieler door de woning. Waart hier de geest rond van een gestorven kindje? Bijzonder is dat het huis meebeweegt. De driekamerwoning staat op een ronddraaiend podium, en de driewieler stuurt zichzelf door de openstaande deuren. Het is alsof het huis de kindergeest uitnodigt om er doorheen te rijden.

De voorstellingen van theatermaker en choreograaf Jakop Ahlbom zitten vol wonderbaarlijke gebeurtenissen. Voorwerpen die tot leven komen, meubels of kledingstukken die de spelers opslokken, persoonsverwisselingen en -verdubbelingen. Dit voltrekt zich altijd in een doorgaande, licht hallucinante stroom van dagelijkse handelingen, expressieve danssequenties en beeldende taferelen. Bij Unseen ontstaat die meeslepende stuwing door de wisselwerking van drie performers met de bewegingen van het decor. Theatermakers gebruiken zo’n ronddraaiend podium wel vaker. Decorwisselingen kunnen daardoor vloeiend verlopen. In een weggedraaide setting kan buiten het zicht van het publiek een volgende scène alvast worden voorbereid. En het tevoorschijn draaien van een nieuw tafereel brengt rustpunten aan binnen een montage van scènes. Maar bij Unseen is dit juist onderdeel van een ingenieuze choreografie. Het echtpaar dat in de driekamerwoning leeft, loopt heen en weer tussen de keuken, de slaapkamer en de woonkamer. Vaak vallen hun verplaatsingen samen met de draaibeweging van de speelvloer. Het effect daarvan is filmisch, alsof de personages door een camera worden gevolgd.

Film is voor Jakop Ahlbom een belangrijke inspiratiebron. Unseen is mede gebaseerd op Bin-jip, de bijna woordloze, geheimzinnige film uit 2004 van de Zuid-Koreaanse regisseur Kim Ki-duk. Daarin verschaft een jongeman zich brutaal toegang tot woningen waar niemand thuis is. Tijdens zijn illegale verblijf maakt de dakloze inbreker gebruik van het aanwezige comfort. In ruil daarvoor repareert hij kapotte apparaten, ruimt rommel op en doet de vuile was van de bewoners. Als hij in een schijnbaar leeg huis betrapt wordt door een vrouw die zich verstopt voor haar echtgenoot die haar fysiek mishandelt, komt de inbreker voor haar op en redt haar.

Ook in Unseen is er een inbreker die zich in een liefdesrelatie mengt. Die betreedt de woning via het keukenraam als de echtgenoot naar zijn werk is, en in de ronddraaiende kamers blijft hij handig uit het zicht van de vrouw. Tot de twee elkaar opmerken en er een spel van bespieden en achtervolgen ontstaat. Maar het wrede huiselijke geweld van de tiranniserende man uit Bin-jip zie je in de voorstelling niet terug. Dat is ook niets voor Jakop Ahlbom. Het oeuvre dat hij heeft opgebouwd sinds hij in 1998 afstudeerde aan de Amsterdamse Mime Opleiding is te herkennen aan een lichtvoetige dromerigheid. Van begin af aan werden de eigen bedenksels van de in Zweden opgegroeide theatermaker getypeerd door een magisch realisme. De situaties waarin zijn voorstellingen zich afspelen zijn vaak gedetailleerd ingerichte binnenruimtes. De spullen, meubels, kasten en muren zijn zo geprepareerd dat ze meedoen in een menselijk spel van verschijnen en verdwijnen. Zijn personages uiten zich in mimische handelingen en in gedanste sequenties. Ze zijn fysiek heel aanwezig en tegelijkertijd bezonken in hun eigen binnenwereld. Wat zij meemaken is reëel, maar kan ook het product zijn van hun dromen en fantasieën.

De relatiefase waar het echtpaar in Unseen zich in bevindt is er een van wederzijdse haat. Voordat de binnendringer in hun woning opduikt, leven ze die haat op elkaar uit. Daar komen keukenmessen aan te pas, een schaar, punaises en een hamer met spijkers. Maar omdat ze hun gemene acties beurtelings uitvoeren, in een vreemde rust en vaak zonder dat de een de ander lijkt op te merken, lijken het ook de wraakfantasieën van twee mensen die volkomen langs elkaar heen leven. De creativiteit die zij daarbij aan de dag leggen, en de onverstoorbaarheid waarmee performers Silke Hundertmark en Reinier Schimmel de wraakacties incasseren, hebben ook iets grappigs. Gevraagd naar de verzachting die hij aanbrengt in de gewelddadige relatie uit de film zegt Ahlbom: ‘Ik vond het te gemakkelijk om van de man de slechterik te maken. Een gelijkwaardige relatie, waarbij je met allebei de figuren kunt meeleven, is interessanter. Ik had ook een sterke behoefte om een situatie neer te zetten waarin alles nog goed kan komen. Om te laten zien dat mensen elkaar weer kunnen vinden, als ze de pogingen om elkaar te bereiken niet opgeven.’

De inbreker in Unseen is de intermediair die de verwijdering tussen man en vrouw belichaamt en uiteindelijk oplost. Prachtig zijn de momenten waarop hij de echtgenoot, als die hem in het huis betrapt, in houding en beweging exact spiegelt. De man lijkt dan even zijn dubbelganger in de ogen te kijken: een vriendelijkere versie van zijn kwade, verharde zelf. Die binnendringer wordt gespeeld door Ahlbom zelf. In de bewegingsstijl die terugkomt in al zijn choreografieën: kwikzilverig wendbaar, vederlicht en maximaal gecontroleerd. Het was reeds tien jaar geleden dat Ahlbom een voorstelling maakte waarin hij zelf een centraal personage is, en dat werd wel weer eens tijd. Bovendien vond hij in de inbreker uit Bin-jip een uitdaging die hem als een handschoen past. In de film belandt de jongeman op een bepaald moment in de gevangenis. Daar traint hij zich in de kunst van het onzichtbaar zijn. Hij oefent hoe hij dicht bij andere mensen kan komen, terwijl hij buiten hun gezichtsveld blijft.

Ahlbom heeft dat streven naar onzichtbaarheid letterlijk opgevat. Aan het eind van de voorstelling, als het echtpaar zich in hervonden harmonie terugtrekt in de slaapkamer, blijft de mede-redder van hun relatie in de keuken aanwezig zonder dat we hem zien. Hij is net zo’n onzichtbare huisbewoner geworden als de berijder van het kinderfietsje uit het begin. Misschien heeft hij hun rouw om een verloren kindje opgelost. Maar het is aan de toeschouwer om daar z’n eigen verbeelding op los te laten. De verbijsterende illusie die dit mogelijk maakt is een nieuwe uitkomst van Ahlboms liefhebberij: theatrale trucage. Hij is een vaardig goochelaar, en werkt bij zijn voorstellingen vaak samen met een professionele illusionist. Maar de trucs die hij inzet, dienen altijd het magische realisme van een opgeroepen binnenwereld.

Dat is ook het geval in het groots opgezette vechtspektakel Knock-out, dat het afgelopen najaar in het Amsterdamse DeLaMar wekenlang de uitverkochte zalen betoverde. Deze ode aan de vechtfilm, een samenwerking tussen de Jakop Ahlbom Company en de virtuoze straatdansers van collectief ish en hun vaste choreograaf Marco Gerris, is een rollercoaster van hilarische knokpartijen. De spelers gaan elkaar te lijf in slapstick-gevechten, lanceren elkaar de lucht in, maken zwevende oversteken en eindigen geplet hoog tegen een muur of bungelend aan de kroonluchter. De kleurrijke figuren die rondwaren in een protserig rijkeluishuis met verschillende etages lijken afkomstig uit diverse genrefilms. Het zijn louche maffiosi, doorgesnoven boefjes en de leden van een georganiseerde bende. Hun opkomsten en afgangen zijn gechoreografeerd binnen een duizelingwekkend verhaal, waarbij de figuren elkaar steeds rakelings passeren. Het majestueuze decor zit vol verborgen luiken en verdwijnplekken. De verloren gitaarcowboy die het gebeuren met countrysongs becommentarieert lijkt alleen door het publiek te worden opgemerkt. Maar het verhaal begint bij het welgestelde, van elkaar vervreemde echtpaar dat het protserige huis bewoont. Uit verveling zet de vrouw haar eigen ontvoering in scène, en haar partner wordt daarin meegetrokken. De hele knokvoorstelling zou de uitgeleefde fantasie kunnen zijn van een vrouw die te veel actiefilms heeft gezien.

‘Het basale thema van beide voorstellingen ligt dicht bij elkaar’, bevestigt Ahlbom. ‘Ik had voor Unseen al voorstudies gedaan voordat de repetities van Knock-out begonnen, en ben verder gegaan met ideeën daaruit.’ Maar het uitzinnige vechtspektakel en de melancholieke driehoeksrelatie in het draaidecor zijn compleet anders van toon en sfeer.

Na Horror en Lebensraum is Knock-out de derde voorstelling van de Jakop Ahlbom Company die het DeLaMar presenteert. Directeur Andreas Fleischmann wilde een wat avontuurlijkere programmering in het Van den Ende-theater, en voor Ahlbom betekende dit een verbreding van zijn publiek. Knock-out is gemaakt op uitnodiging van het DeLaMar, dat optreedt als coproducent. En er is goed nieuws: de spektakelvoorstelling komt er dit najaar terug, gevolgd door een tournee. Er is wel besloten om in elk theater meer dagen te spelen, vertelt Ahlbom, vanwege de opbouwtijd die het decor nodig heeft en de kosten van de groots bezette productie.

Unseen komt voort uit het verlangen van Ahlbom naar een intiemere voorstelling, gemaakt met de medewerkers die het langst bij zijn gezelschap betrokken zijn. Niet dat die voorstelling voor minder hoofdbrekens zorgde. Het draaipodium moest door Ahlboms vaste decorontwerper Douwe Hibma, die samen met Marlies Schot de vormgeving deed, volledig nieuw worden gemaakt omdat het ook makkelijk verplaatsbaar moest zijn. ‘Dat was echt een bevalling’, verzucht Ahlbom, ‘de draaischijf liep vast, de trekdraad ging stuk. En vanwege de korte tijd die we hebben om een nieuw beeld te prepareren was het uitdenken van de handelingen ingewikkeld. Technisch is het de meest complexe voorstelling die ik ooit heb gemaakt. We hebben achter de schermen drie eigen technici nodig om alles goed te laten verlopen.’

Het resultaat van die inspanningen is magisch. Het is knap hoe Ahlbom en zijn medewerkers alle gebeurtenissen een vanzelfsprekende soepelheid geven, en een intense gevoelslaag. En net als in al zijn voorgaande creaties schuilt de magie niet alleen in de verbazingwekkende decortrucs, maar ook in de fysieke verbeeldingskracht van de spelers en in de eenvoud van sommige taferelen. De razendsnelle persoonsverwisseling bij het ouderwetse draadgordijn, waarbij de vrouw steeds een andere man in haar armen tevoorschijn trekt. Of Silke Hundertmark, die zich in de langs draaiende slaapkamer op haar knieën over het echtelijk bed buigt, waarbij ze haar bovenlijf half uit de jurk heeft teruggetrokken, die als een lege gestalte op het bed ligt. Een vrouw die zichzelf voelt verdwijnen.