Op het grasveld voor de grootste windtunnel ter wereld, gelegen op het terrein van het NASA Ames Research Center in Californië, staat een orkest opgesteld. De muzikanten zitten op klapstoeltjes in de wind en spelen geconcentreerd een indringende melodie op hun drumstel, saxofoons en gitaren. Zangers en zangeressen vallen bij en voegen zich naar het ritme, dat nu klinkt als een vocaal brandalarm dat nooit echt zuiver wordt. Op de blauwe shirtjes van de orkestleden is een wit vignet genaaid met de beeltenis van een satelliet en de letters iso: International Space Orchestra.
Het onwennige gezelschap is bijeengebracht door Nelly Ben Hayoun (1985). De Franse kunstenaar en ontwerper studeerde aan het Royal College of Art in Londen bij critical designers Anthony Dunne en Fiona Raby, ontwerpers die hun commentaar op de nieuwe technologie en de consumentencultuur verpakken in verontrustende objecten. Ben Hayoun maakt zelf ontwerpen in de vorm van ervaringen, exclusieve belevenissen die ze deelt met gewone mensen voor wie zo’n beleving eigenlijk niet weggelegd is. Hiervoor verricht ze ‘extreem veldwerk’ in de wetenschap, zoals ze dat zelf noemt. Ze liet zich onder meer rondleiden in de neutrinodetector Super-Kamiokande in Japan om neutrino’s uit supernova-explosies te detecteren en om een sonic boom te ervaren. Deze kennis, de grote wetenschap, probeert ze vervolgens terug te brengen tot design voor thuis.
Tijdens een bezoek aan deeltjesversneller Large Hadron Collider in Genève leerde ze over ‘donkere energie’, een hypothetische energie die 74 procent van het universum beslaat, maar die dus niet is waar te nemen. Ben Hayoun ontwikkelde een experiment dat kan worden uitgevoerd in de gootsteen, ieders gootsteen, om donkere energie, het compleet onbekende, mee op te wekken. De benodigdheden voor dit werk uit The Physics of the Impossible-serie: een magnetron, zout water en twee stukjes metaal, waar Ben Hayoun zelf twee vergulde duiveneieren voor koos.
Ook voor in huis: een reproductie van Mount Saint Helens met de naam The Other Volcano. Samen met vulkanoloog dr. Carina Fearnley ontwikkelde Ben Hayoun een vulkaan op schaal die op onregelmatige tijden uitbarst, lava en as op je tapijt spuwt en zorgt voor veel rookontwikkeling. Dit ‘geologische huisdier’ stelt het temmen van de natuur aan de kaak en werpt de vraag op: hoeveel spanning hebben we nodig in ons leven vandaag?
Curator Hans Ulrich Obrist gaf haar het predikaat social sculptor, zelf ziet Ben Hayoun zich als een experience designer. Waar het op neerkomt, is dat ze niet geïnteresseerd is in het ontwerpen van weer een nieuwe stoel, maar in alles wat zich rond die stoel afspeelt: de omgeving, de interactie met mensen, verwachtingen, alle dynamiek die op een plek te vinden is. Design betekent voor haar een verhaal, een discussie, een toegang tot een droom of fantasie, die meestal plaatsheeft in de ruimte.
Als Ben Hayoun dan toch een stoel ontwerpt, is het er een om mee gelanceerd te worden vanuit je eigen woonkamer. Samen met de Franse astronaut Jean Pierre Haigneré ontwierp ze de Soyuz-stoel, vernoemd naar het Russische ruimtevaartuig Sojoez waarmee Haigneré twee keer is gelanceerd. Deze op het oog luie leunstoel levert een ervaring die zo dicht als mogelijk bij de echte beleving van een lancering in de buurt komt. De amateur-astronaut krijgt een pet op, een oogmasker voor zijn ogen en een koptelefoon op zijn hoofd en kan dan rustig achterover leunen, zijn gezicht gericht naar de lucht. De stoel staat in een hoek van twintig graden, precies volgens protocol, de helse motorgeluiden in de koptelefoon zijn levensecht en de stoel begint bij de lancering te trillen in dezelfde frequentie als bij een echte lancering. Het is design met gevoel voor drama.
Van William Blake tot John Cage, het heelal als onbegrensde ruimte, en tegelijkertijd als ongrijpbaar begrip blijft kunstenaars fascineren en inspireren tot kunstwerken die de sciencefiction willen overstijgen. Panamarenko schoof in het decennium na de maanlanding de inzichten van de bestaande wetenschap opzij om op eigen kracht tot een magnetisch ruimteschip te komen. Kunstenaars en activisten van de Association of Autonomous Astronauts (aaa) voerden in de jaren negentig de discussie over het koloniseren van de maan. Met leuzen als ‘The Right to Space’ en ‘Squat the Moon!’ riepen ze op tot een democratisering van de ruimte en ook zij bouwden eigen ruimteschepen. Kunstenaar Alicia Framis verplaatste zich in 2009 twee weken lang in een astronautenpak door New York City, een performance die geweldige foto’s opleverde, van een astronaut in de metro of in een Japans restaurant. Ook richtte Framis The Moon Life Academy op, een multidisciplinair kunstenaarsinitiatief dat de praktische mogelijkheden van leven in de ruimte in kaart brengt. Er was zelfs even een pop-up Moon Life Concept Store in Amsterdam, waar je ‘maanproducten’ kon kopen, waaronder een ruimtepak van Atelier van Lieshout.
Wat Ben Hayoun onderscheidt van deze kunstenaars is de wens om werkelijke ervaringen in de ruimte letterlijk invoelbaar te maken op aarde. Improvisatie is daarbij belangrijk, een eigenschap die Ben Hayoun bewondert in het zeventiende-eeuwse Italiaanse improvisatietheater commedia dell’arte en die op het eerste gezicht moeilijk met harde wetenschap lijkt te rijmen. Toen ze in 2012 een transcriptie van nasa rond de landing van de Apollo 11 onder ogen kreeg, stond ze versteld van de vele dramatische scènes die tijdens de maanlanding plaatshadden op aarde. Er schijnen kritieke momenten te zijn geweest, hoog oplopende problemen in de control room waar geen mens weet van heeft. Ben Hayoun verwerkte het transcript samen met nasa flight director Rusty Hunt in een opera in drie scènes over menselijke factoren: Ground-Control: An Opera in Space en nodigde wetenschappers van het NASA Ames Research Center, het SETI Institute (Search for Extraterrestrial Intelligence), Singularity University en International Space University uit om deze gezamenlijk op te voeren. Ze accepteerden.
De plaatsen die de wetenschappers in het orkest toegewezen kregen, corresponderen met de verschillende functies binnen het Apollo-programma en ook de muziek, verzorgd door Evan Price, was een re-enactment van een op waarheid berustende, alarmerende ruimte-ervaring. Op 15 augustus 1977 ving de Universiteit van Ohio met een radiotelescoop een potentieel geluid van buitenaards leven op, een radiosignaal in een bijzondere frequentie dat 72 seconden aanhield. ‘Wow!’ schreef onderzoeker Jerry Ehman in de marge van de uitdraai die hij maakte. Het ‘Wow!-signaal’, de naam waaronder het fenomeen, dat overigens nooit terugkeerde, nu bekendstaat, vormt de beat van de muziek in de eerste scène. De film die van het orkest gemaakt werd, draaide in 2013 op het International Film Festival in Rotterdam.
In zekere zin is haar ontwerppraktijk te omschrijven als het ‘hacken’ van de wetenschap, stelt Ben Hayoun in een interview met BBC Radio 4. Wetenschap wordt in haar projecten op een manier neergezet waar de wetenschappers zelf nooit aan zouden denken. Hoe ruimdenkend deze mensen in zekere zin ook zijn, met obscure plannen voor ruimteprogramma’s als een enkele reis naar Mars. ‘Het is moeilijk om gewoon iets te verzinnen wanneer je je leven lang wetenschappelijk probeert te werken’, antwoordt een wetenschapper op Hayouns vraag hoe Neil Armstrongs eerste voetstap op de maan zal hebben geklonken. Dat is voor wetenschappers een absurde vraag natuurlijk, want wegens gebrek aan atmosfeer is er geen geluid op de maan mogelijk.
Maar dat is precies het gat in de beleving van wetenschap waar Ben Hayoun naar op zoek is. Wetenschappers beschikken over de kennis, maar missen de fantasie, terwijl voor veel mensen juist geldt dat ze kunnen dromen van ervaringen, maar dat de onbereikbaarheid van kennis ze belemmert. Ben Hayoun laat wetenschappers het gat in hun fantasie invullen en geeft haar publiek een op de wetenschap gebaseerde ervaring.
Na lang nadenken komen de wetenschappers dan toch tot een antwoord op de vraag. Iemand denkt dat de voetstap op het geluid van French toast in een koekenpan moet hebben geleken, een ander moet aan een vloer van bevroren pindakaas denken en weer een ander aan het geluid van gebroken glas. De Moon Dust Remix die Ben Hayoun samenstelde, online te beluisteren, mixt de beroemde krakende radiogeluiden met sissende bakgeluiden en voetstappen als in de sneeuw.
‘Dear fellow inhabitant on earth’, begint de nieuwsbrief waarin het nieuwste project Disaster Playground wordt toegelicht. Voor deze film verdiept Ben Hayoun zich, opnieuw in nauwe samenwerking met astrobiologen, ecologen en astronauten, in rampen die in de toekomst op ons liggen te wachten. Welke beslissing wordt genomen wanneer alle dynamiek in het honderd loopt? Wat te denken van buitenaardse signalen, sterrenregens of simpelweg het falen van computersystemen? Welke procedures zijn er ontworpen voor wetenschappelijke rampspoed? De film zal later dit jaar onder meer te zien zijn bij kunstcentrum Z33 in Hasselt, België.
Inmiddels is Ben Hayoun officieel aangesteld als experience designer bij seti en werd Ground-Control: An Opera in Space in de zomer van 2013 door twee ArduSat-nanosatellieten naar het International Space Station afgeschoten. Via radiogolven en morsecode gaat de opera van het ruimteorkest het hele universum door.
Nelly Ben Hayoun spreekt donderdag 8 mei om 16.50 uur op What Design Can Do.
Beeld: (1) Nelly Ben Hayoun, Super K Sonic BOOOum (Nick Ballon). (2) Valerie and the Microwave Gun - Did I Generate Dark Energy in My Kitchen Sink (Noemie Goudal).