‘Wat betreft die ene patiënt in die Berlijnse kliniek… niemand geeft iets om hem’, zegt de Russische president Vladimir Poetin. Het is december 2020 en Poetin neemt vier en een half uur de tijd voor zijn jaarlijkse persconferentie. Hij beantwoordt onder andere vragen over militaire parades, inflatie, Covid-19, Donald Trump en de relaties tussen Oekraïne en Rusland. Een vraag over het onderzoek naar Aleksej Navalny’s vergiftiging blijft hem niet bespaard, maar dan wel door een journalist van het pro-Kremlin mediakanaal Life News.
Poetin vervolgt zijn antwoord in het zorgvuldig geënsceneerde jaarlijkse spektakel: ‘De patiënt in de Berlijnse kliniek wordt geholpen door de cia. Daarom hoeft hij nog niet te zijn vergiftigd. Niemand geeft iets om hem. Als dat de bedoeling was, hadden ze hem al afgemaakt.’
Terwijl Navalny van de ene zwaarbeveiligde gevangenis naar de volgende strafkolonie wordt gestuurd en de strafzaken tegen de oppositieleider blijven oplopen, gaat het werk van zijn ngo, de Anti-Corruption Foundation, onvermoeibaar door. Vorig jaar werd de organisatie in Rusland bestempeld als extremistisch. Van de ene op de andere dag moesten alle werknemers van de stichting in Moskou hun spullen pakken. ‘We staan in dezelfde lijst als al-Qaeda en zo worden we ook behandeld. Huizen, bezittingen, ouders, vrienden, alles moest van de ene op de andere dag worden achtergelaten’, zegt Maria Pevtsjich. ‘Nou ja, bijna alles’, zegt ze sarcastisch. ‘Kinderen nam iedereen wel mee.’
De wereld na Oekraïne
De invloed van de Russische inval in Oekraïne strekt veel verder dan de regio. Opeens vormt het Westen weer een blok tegenover het Oosten. De oorlog heeft de EU tot daadkracht aangezet, heeft de Navo weer relevant gemaakt en zorgt er ook voor dat de wereldwijde voedselvoorziening opnieuw hoog op de agenda staat. De komende weken interviewt De Groene wetenschappers en denkers over de geopolitieke toekomst.
Het is een zonnige dag in Den Haag wanneer de 34-jarige Russische Maria Pevtsjich aanschuift op het terras van The Marriott. De in Litouwen woonachtige Pevtsjich is hier vandaag voor de filmvertoning van de documentaire Navalny aan leden van de Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons, georganiseerd door de Canadese en Amerikaanse ambassades. Met haar onberispelijk verzorgde uiterlijk en scherpe tong is het niet merkbaar dat ze nog geen twee uur eerder is geland op Schiphol. Al ruim een decennium werkt Pevtsjich als rechterhand van Navalny en leidt ze onder meer het onderzoeksteam van de Anti-Corruption Foundation. Zelfverzekerd vertelt ze over hoe de organisatie is onthoofd, maar nog steeds perfect werkt. ‘Zelfs beter dan ooit.’ De boodschap ligt er bijna dik bovenop: zie je wel Poetin, ons krijg je niet klein.
‘We waren allemaal in Berlijn voordat Aleksej naar Moskou vertrok en we verdeelden zijn verantwoordelijkheden voor het geval hij gearresteerd zou worden’, vertelt ze. Haar grote bruine ogen vervangen nu dan ook de indringende blauwe ogen van Navalny op YouTube, waar ze samen met een collega de presentatie op zich heeft genomen. Als een soort mantra herhalen ze in elke video dat ze Navalny slechts tijdelijk vervangen. Dat ze enkel zijn zetel warm houden, dat het zijn zetel is.
Pevtsjich tikt de as van haar lange dunne sigaret, haar felroze nagels glanzen in het zonlicht. ‘De Russische ambassade heeft eerder vandaag ook een filmvertoning georganiseerd, ze hebben de film De patiënt, deel 1 genoemd’, vertelt ze, waarna ze een slok van haar cappuccino neemt. ‘Maar wie gaat er nu nog naar de Russische ambassade? Een delegatie van Belarus of Turkmenistan?’
Op een sofa in hetzelfde hotel in Den Haag zit de Bulgaarse Christo Grozev, met zijn laptop opengeklapt op schoot. De uitvoerend directeur en onderzoeksjournalist bij Bellingcat werkte samen met Pevtsjich en Navalny aan het onderzoek om de identiteiten van Navalny’s vergiftigers te achterhalen. Op zijn laptop is de bekende blauwe Twitter-vogel te zien, hij tikt een kritisch draadje over de filmvertoning in de Russische ambassade.
‘Ik was diep teleurgesteld. Kremlin-propagandist Vladimir Solovyov kan echt beter’, grapt Pevtsjich. ‘Met grote kartonnen cut-outs van mijn collega’s en van mij probeerden ze in hun film een alternatieve versie van de vergiftiging te reconstrueren. In de film was ik een Britse spion en was er natuurlijk geen sprake van een vergiftiging. Ondertussen is het al anderhalf jaar geleden sinds de film is uitgekomen, dus het blijft nogal een cliffhanger. Komt er nog een deel twee uit? Wordt die beter? Moet ik nog wachten?’
Hoe prikte je zelf ooit door de Russische propaganda heen?
‘Mede door mijn tijd en studie in Londen, waar ik politicologie studeerde aan de London School of Economics. Daar heb ik een groot deel van mijn vormende jaren doorgebracht. Maar eigenlijk ben ik er nooit door betoverd geweest; zodra Poetin als president werd gekozen – ik was toen pas een jaar of veertien – wist ik al dat het slecht nieuws was. Er komt nooit iets goeds voort uit een voormalige kgb-persoon. Het is een basisregel aan iedere Russische keukentafel. Er is geen Russische familie waarin niemand is onderdrukt ten tijde van de Sovjet-Unie. Er bestaat geen familie waarvan er niemand naar een goelag is gestuurd, doodgeschoten is, of op een andere manier aan onderdrukking is onderworpen gedurende die periode. Dus het was makkelijk: kgb betekent slecht nieuws.
Na voormalig president Boris Jeltsin was het niet heel moeilijk om verdraagzaam te lijken. Jeltsin was beschamend. Hij was publiekelijk dronken en zette zichzelf voor schut. Poetin was een jonge kerel, wel voormalig kgb, maar niemand had verwacht dat hij zo lang aan de macht zou blijven. Met de jaren werd dat steeds duidelijker.
In 2002 werd het laatste onafhankelijke televisienetwerk uit de lucht gehaald en zo kreeg de overheid weer de volledige controle over het televisienieuws. Steeds meer staatsbedrijven werden geprivatiseerd door de jeugdvrienden van Poetin. De situatie begon er vrij snel steeds slechter uit te zien. Ik heb altijd geweten dat ik iets wilde doen, maar wat? Wat doe je als je twintig jaar oud bent en in het buitenland woont? Ik begreep dat mijn moederland in de problemen zat, dat was het. Verder kwam ik niet.’
De lange arm van het Kremlin manifesteerde zich met de vergiftiging en moord van Alexander Litvinenko in Londen, een voormalige kgb- en fsb-agent die later spioneerde voor de Britse mi6. ‘Het was oktober’, vertelt Maria Pevtsjich, ‘het begin van mijn academische jaar in Londen toen Litvinenko werd vergiftigd. Het voelde voor mij heel dicht bij huis en dat het in Londen gebeurde maakte indruk op me. Ik kon dus niet ontsnappen. Ik kon niet zomaar negeren dat ik Russisch ben en dat ik daar vandaan kom. Ik kon niet zomaar een nieuw leven beginnen, maar dat wilde ik ook helemaal niet. Maar wat kon ik doen? Alle politieke jongerenorganisaties waren allang opgeheven. Dat is logisch, Poetin heeft nooit een jong en nieuw iemand willen betrekken bij zijn politiek. Die kan hij niet controleren.’
Wanneer en waarom raakte je betrokken bij de oppositie en het werk van Navalny?
‘Na de crisis was het moeilijk om in Londen aan een baan te komen, dus ging ik noodgedwongen terug naar Moskou. Ik wilde dat helemaal niet en mijn plan was om snel terug te keren. In dezelfde periode kwam ik Navalny’s blog tegen, op LiveJournal, een beetje zoals MySpace, destijds populair in Rusland. Hij schreef over politiek en corruptie, maar op een leuke manier. Hij schreef eenvoudig, in dezelfde taal waarin ik ook met mijn vrienden over dat soort onderwerpen sprak.
Ik mailde Aleksej mijn cv, al was hij eigenlijk op zoek naar een advocaat. We ontmoetten elkaar een paar dagen later en hadden meteen een klik. Soms werkt het gewoon, dan zie je een persoon voor de eerste keer in je leven en dan denk je: ja, wij kunnen vrienden worden. Aleksej is zo normaal. Hij is heel grappig, erg intelligent, maar tegelijkertijd heeft hij geen groot ego. Hij is niet bazig en doet zijn werk goed. Ik wilde betrokken raken en helpen.
In het begin wist ik niet zeker hoe je onderzoek moest doen, hij wist het ook niet. Het was een kwestie van vallen en opstaan, vooral omdat in die tijd, in 2011, er geen onderzoeksjournalistiek in Rusland bestond. Kranten moesten een compromis sluiten met het Kremlin, ze mochten blijven bestaan zolang ze niet over bepaalde onderwerpen schreven. Wie dat wel deed, was erg saai. Misdaden en misstanden werden zo technisch beschreven dat het meer leek op een formele klacht dan op een krantenartikel. Wij deden het omgekeerde, we gebruikten veel humor, foto’s en zelfs memes. We schreven onbevangen. Was iemand een oplichter? Dan schreven we dat ook zo op. Zo gingen we een aantal jaar te werk.’
Maar Navalny deed niet alleen onderzoek, hij was ook politiek actief.
‘Ja, in 2013 stelde Navalny zich verkiesbaar als burgemeester van Moskou. Dat was het moment dat ik de beslissing nam om mijn carrière volledig om te gooien, ik wilde voltijds gaan werken voor zijn Anti-Corruption Foundation. Hij deed het geweldig tijdens zijn campagne en behaalde 27 procent van de stemmen. Ondenkbaar in de wereld van de Russische politiek. De prognose was dat hij misschien twee tot drie procent van de stemmen zou halen. Het Kremlin wilde laten zien dat de oppositie niks voorstelde, dat het burgers niets kon schelen dat Navalny zich verkiesbaar stelde. Uiteindelijk kwam er geen tweede ronde, de zittende partij van de burgemeester – die nota bene nog steeds burgemeester is – kreeg op het nippertje een meerderheid. Vervalst dus.
Ons team bleef klein, maar de onthullingen van onze onderzoeken werden steeds groter. Aleksej was altijd heel betrokken en beschouwde zichzelf als onderdeel van het onderzoeksteam. We don’t tell him otherwise. Mijn collega Georgy Alburov, Aleksej en ik deden dit werk tien jaar, en toen kwam YouTube. Er is geen vrije televisie in Rusland, er was één onafhankelijk kanaal dat in 2014 werd gesloten, rond de tijd van de Krim-annexatie. Er was niets meer, alleen YouTube.
Al gauw kregen we na een paar dagen één, twee miljoen views en daarom besloten we om ons te richten op het maken van video’s. In januari 2021 hebben we het onderzoek naar Poetins paleis uitgebracht. Binnen een paar maanden hadden we al twintig miljoen views. Die reis heeft vijf jaar geduurd, we begonnen met iets heel kleins.’
Velen zien de strijd van de oppositie in Rusland als verloren, ook in de documentaire over Navalny wordt vrij beeldend getoond hoe demonstranten of andersdenkenden worden onderdrukt, vaak gewelddadig. Navalny is ondertussen gearresteerd en steeds meer uitgesproken oppositie staat – zonder pardon – hetzelfde lot te wachten. Veel leden van de Russische intelligentsia verlaten het land. In hoeverre is verzet tegen Poetin en zijn beleid écht haalbaar?
‘Ik denk niet dat het op dit moment mogelijk is om van mensen te vragen jaren van hun levens op te offeren door de straat op te gaan’, zegt Maria Pevtsjich. ‘In 2017 was dat nog wel mogelijk. Door heel Rusland braken anti-corruptieprotesten uit na de onthullingen van een van onze onderzoeken naar Dmitry Medvedev.
Als je nu in Rusland demonstreert, word je gearresteerd en in de gevangenis gestopt. De laatste echt grote demonstraties waren naar aanleiding van Aleksej Navalny’s arrestatie in januari 2021. Dat eindigde met tienduizenden mensen in hechtenis. Vrouwen, kinderen, de politie sloeg met knuppels. De meesten zaten zo’n dertig dagen vast.
Nu is het type oorlog tegen Poetin veranderd, de spelregels zijn veranderd. Dat wil niet zeggen dat je niet op een andere manier kunt protesteren. Tegenwoordig is de beste vorm van protest het verspreiden van informatie, het doorbreken van de propagandamuur. Een week voor de oorlog, toen we ons realiseerden dat die zou uitbreken, begonnen we een nieuw YouTube-kanaal. Nog steeds zetten we elke dag de camera aan en livestreamen we een eigen avondshow, ons online alternatief voor het nepnieuws op de staatstelevisie. Na de eerste maand hadden we meer dan een miljoen abonnees. Elke dag kijken ongeveer 20.000 tot 25.000 Russen live naar ons programma. Overdag doen we onderzoek en aan het einde van de dag delen we onze vondsten. Voor elk onderzoek dat we publiceren worden we aangeklaagd.’
Wat is er voor jou veranderd sinds de inval in Oekraïne?
‘Ik kan niet meer terug naar Rusland en mijn familie kan Rusland niet uit om elkaar ergens anders te zien, maar dat is niet het einde van de wereld. It sucks, maar de slechte situatie mobiliseert mij meer dan ooit. Bovendien hebben we een gijzelaar in de gevangenis.
Helaas is het uitbreken van de oorlog de enige reden voor het op gang komen van de sancties, voor de oorlog was het een lachertje. Sinds 2014 smeken we al om bijvoorbeeld sancties op te leggen tegen miljardairs als Roman Abramovitsj of Alisher Usmanov. Zij steunen het regime van Poetin. Dit was onmogelijk, de eigenaar van Chelsea kon je niet zomaar een sanctie opleggen, hoe kun je een sanctie opleggen tegen iemand die zoveel vastgoed in Londen bezit? Of haast de hele kust rond Nice in Frankrijk? Pas sinds de oorlog is het van de grond gekomen. Als dit eerder was gebeurd, was er misschien geen oorlog geweest.
Ik ben te rationeel om iets te doen wat onmogelijk is. Net als tien jaar geleden ben ik er nog steeds van overtuigd dat het mogelijk is om van Poetin af te komen. Dat is mijn ultieme doel. Onze onderzoeken doen het Kremlin pijn. We proberen voor sancties te zorgen, het geld van de oligarchen weg te krijgen, hun bezittingen afhandig te maken.’
Als de Russische dirigent Valery Gergiev ter sprake komt, reageert Pevtsjich geagiteerd. Gergiev werd in 1995 chef-dirigent van het Rotterdams Philharmonisch Orkest en had tot aan de Russische invasie van Oekraïne in februari een klassieke-muziekfestival in dezelfde stad op zijn naam staan. Dat hem geen sancties worden opgelegd, kan Pevtsjich moeilijk bevatten. ‘Gergiev is een van de meest uitgesproken en publiekelijk toegewijde Poetin-aanhangers, hij bekleedt belangrijke posities in theaters wereldwijd en bovendien is hij koninklijk onderscheiden in Nederland. Hij heeft oligarchische rijkdom vergaard, keurde de annexatie van de Krim goed en speelde propagandaconcerten op de ruïnes in het Syrische Palmyra en het Georgische Tskhinvali. En dat niet alleen, hij gaf ook een liefdadigheidsconcert voor de slachtoffers van mh17, het is krankzinnig.
Hij komt in aanmerking voor sancties, maar die worden hem niet opgelegd. Neem op z’n minst de onderscheidingen af, hoe kan het dat hij een ereburger is in Nederland? Het wordt onder het tapijt geveegd, dat is geen oplossing. We kloppen al tien jaar op dezelfde deuren: word niet het thuis voor slechte mensen. Weg met de dubbele standaarden. Mijn collega’s, Russische studenten en ik kunnen niet zomaar een bankrekening in de Europese Unie openen, terwijl oligarchen miljoenen, zelfs miljarden dollars kunnen witwassen, huizen kunnen bezitten en bovendien Poetin openlijk steunen.
Sancties doen pijn. Het is slechtere publiciteit dan een foto van mij met een protestbordje op het Rode Plein. Een jacht van zevenhonderd miljoen dollar dat in Italië in beslag wordt genomen, dat is effectiever. Extreme tijden vragen om extreme maatregelen. We kunnen niet doen alsof de wereld nog hetzelfde is na de genocides in Boetsja en Irpin. Door de oorlog zijn alle kleuren veel helderder geworden. Er is geen grijs gebied meer zoals voor de oorlog. Mijn rationale is om het regime zo veel mogelijk pijn te doen in de kortst mogelijke tijd. Sancties opleggen, geld en bezittingen afhandig maken. Dat is onze strijd tegen het regime.’
Jouw werk – en de oppositie onder leiding van Navalny – gaf aan veel Russen nog een sprankje hoop, dat er een toekomst voor Rusland zonder Poetin mogelijk is. Heeft de oorlog en Navalny’s gevangenschap hier verandering in gebracht?
‘Een chemisch wapen gebruiken tegen je eigen burger, met als enige reden dat hij heeft deelgenomen aan politieke activiteiten, was al een point of no return. Poetin heeft zich persoonlijk moeten verantwoorden en het heeft internationaal gezien voor afkeuring gezorgd. De Krim en de mh17-ramp zijn ook barstjes in het regime geweest en uiteindelijk zal Poetin ten onder gaan door deze oorlog. Niet onmiddellijk, hij staat nog overeind, maar er zijn te veel crises om zijn dictatuur te blijven verlengen.
Ik wil niet als een dwaas klinken, maar ik ben ervan overtuigd dat het mogelijk is om van Poetin te winnen. Wat is anders het nut van spelen als het onmogelijk is om te winnen? Ik denk dat dit het begin van zijn einde is. Ik werk vanuit de veronderstelling dat ik in een redelijk korte tijd zal kunnen terugkeren naar Rusland en we kunnen werken aan een democratische regering. Nog tijdens mijn actieve jaren, niet pas als ik een heel oud vrouwtje ben.
Bovendien heeft Poetin geen opvolger, het hele systeem draait rond hem. Zal er een nepopvolger komen zoals Medvedev? Zal Rusland een militaire staat worden? Zal de fsb de macht opeisen? Wat ik zeker weet, is dat het niet uitmaakt hoeveel jaren Aleksej in de gevangenis doorbrengt. Zodra hij vrijkomt, zal hij hetzelfde doen als daarvoor. Hem kunnen ze niet tegenhouden.’