Toen in 1745 de eerste Poolse encyclopedie verscheen, gaf de auteur bij het lemma ‘paard’ de volgende omschrijving: hoe het paard eruitziet, kan iedereen zelf zien. Iedereen wist tenslotte hoe een paard eruitzag.
Het werd een staande uitdrukking voor iets wat geen betoog behoeft. Jaroslaw Kaczynski was zo’n spreekwoordelijk paard toen zijn partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) vier jaar geleden de verkiezingen won. Althans dat dachten zijn tegenstanders. Kaczynski had zijn autoritaire plannen verborgen achter sociale beloftes en identiteitsretoriek. Eenmaal aan de macht zou zijn ware, autoritaire gelaat voor iedereen zichtbaar worden.
Inderdaad gingen massa’s mensen de straat op om het constitutionele hof en de publieke omroep te verdedigen tegen de vraatzucht van de kersverse regeringspartij. Zoals de krant Gazeta Wyborcza, eind jaren tachtig opgericht door oud-dissidenten, mannen en vrouwen die onder het communisme verzet hadden boden. Nu hun democratie gevaar liep, kwamen ze opnieuw in het geweer. De Wyborcza-vlag wapperde boven de verontwaardigde menigte. Journalisten hielden vurige toespraken. Maar het was alsof de protesten afketsten op een onzichtbaar laagje teflon. ‘PiS verandert de betekenis van woorden’, zegt Piotr Stasínski, adjunct-hoofdredacteur van de Wyborcza. ‘Als zij iemand aanvallen, roepen ze heel hard: “Wij worden aangevallen!”’ Elke keer als de regeringspartij een institutie overnam, sloeg de Wyborcza alarm, maar buiten de eigen liberale lezerskring viel die boodschap dood. ‘Mensen leven tegenwoordig in informatiebubbels, maar in Polen is het nog erger door de politieke polarisatie die grenst aan haat: PiS versus anti-PiS.’ Toen de straatprotesten afzwakten, vestigde de oppositie haar hoop op schandalen. Die moesten wel komen, want machthebbers die niet op de vingers worden gekeken door onafhankelijke instituties corrumperen zichzelf. ‘We hebben onze handen vol aan het beschrijven van schandalen’, bevestigt Stasínski.
De Wyborcza onthulde in januari dat niemand minder dan PiS-leider Kaczynski zelf in het diepste geheim voorbereidingen trof om een dubbele wolkenkrabber te bouwen op een stuk grond in Warschau dat bezit is van zijn partij. De K-Towers, vernoemd naar zijn overleden tweelingbroer en hemzelf, zouden de partij voor eens en voor altijd financieel onafhankelijk maken van subsidies uit de schatkist. De zaak kwam naar buiten door een familieruzie. Kaczynski weigerde de Oostenrijkse zakenman te betalen die het project voorbereidde, een aangetrouwd lid van zijn familie. De zakenman beschuldigt Kaczynski van bedrog, oplichting en bemiddeling bij het betalen van steekpenningen. Het Openbaar Ministerie, dat gecontroleerd wordt door Kaczynski’s minister van Justitie, doet alsof de zaak niet bestaat.
Deze zomer haalde Polen even het wereldnieuws toen bleek dat een onderminister van Justitie hielp bij het organiseren van haatcampagnes op internet. Slachtoffers waren rechters die zich verzetten tegen de maatregelen waarmee PiS haar greep op rechtbanken vergroot. Bij het zwartmaken werd de onderminister bijgestaan door andere juristen die onder PiS topfuncties in het justitieapparaat kregen. De onderminister is afgetreden, maar mag gewoon weer aan het werk als rechter. Andere topambtenaren bleven aan, net als de minister van Justitie, want ‘hij wist het niet’.
Kort voor de verkiezingen bleek dat een topfunctionaris van PiS – de partij die zich sterk maakt voor traditionele ‘Poolse’ en ‘katholieke’ waarden – verdiende aan prostitutie. De man werd onder PiS staatssecretaris van Financiën, daarna hoofd van de belastingdienst, vervolgens minister van Financiën en kort geleden chef van de rekenkamer die het hele staatsapparaat mag controleren. Toen ontdekten journalisten dat hij al jaren een huis verhuurt aan een beruchte crimineel die er een ‘uurtjeshotel’ runt voor prostituees. Als chef van de belastingdienst verzweeg hij deze inkomstenbron. Nadat de zaak publiek werd, benoemde hij snel een plaatsvervanger bij de rekenkamer en nam verlof tot na de verkiezingen. Ondertussen vraagt iedereen zich af hoe het mogelijk is dat de premier er niet van wist, terwijl de screening voor dit soort functies grondig heet te zijn.
Deze en de vele andere schandalen zouden elke vorige regering de kop hebben gekost. Maar de PiS lijkt beschermd door een teflonlaagje. Kaczynski’s partij behaalde afgelopen zondag ruim 44 procent van de stemmen (met 91,92 procent van de stemmen geteld). Genoeg om nog eens vier jaar alleen te regeren. De oppositie, die gezamenlijk optrok bij de Europese verkiezingen, viel uiteen in drie blokken. Veel analisten voorspelden een keiharde afstraffing. Het Poolse kiessysteem geeft grote groeperingen namelijk een bonus en straft kleine partijen af met een kiesdrempel en een zetelpremie die groter wordt naarmate je groter bent. De schade bleef beperkt doordat de drie groeperingen, de centrumrechtse Burgercoalitie, het samenwerkingsverband van links en de boerenpartij PSL over de kiesdrempel kwamen. Ze bezetten echter aanzienlijk minder zetels dan PiS, hoewel ze samen ongeveer evenveel stemmen kregen.
Anders dan vier jaar geleden deed Kaczynski in de aanloop naar deze verkiezingen geen enkele moeite meer zijn autoritaire plannen te verbergen: rechters moeten zich onderwerpen aan ‘democratische’ controle, de parlementaire onschendbaarheid moet overboord, waardoor oppositiepolitici makkelijker vervolgd kunnen worden, journalisten moeten goedkeuring krijgen van een journalistieke raad om hun beroep uit te mogen oefenen. Het staat zwart op wit in het verkiezingsprogramma. Het spreekwoordelijke paard is in volle omvang zichtbaar.
‘Het autoritarisme nadert’, sombert Stasínski. Ooit was de Wyborcza-redactie van staal, hout en glas een gonzende bijenkorf, maar de afgelopen jaren is het stiller geworden. De krant vecht om te overleven in het internettijdperk en in een steeds guurder politiek klimaat. Stasínski heeft een dagtaak aan de tientallen rechtszaken wegens smaad, aangespannen door het PiS-kamp. Wie een affaire aan het licht brengt, krijgt een proces aan de broek. ‘Het gaat erom journalisten bang te maken en te dwingen tot zelfcensuur.’ De door PiS overgenomen staatsbedrijven hebben hun advertentiestroom verlegd naar pro-PiS-media, legt hij uit. ‘En achter de schermen proberen ze eigenaren van onafhankelijke media uit te kopen.’ Het televisielandschap, bestaande uit drie spelers, is ingrijpend veranderd. De staatstelevisie tvp is omgedoopt tot nationale televisie en stevig in handen van de regeringspartij. De commerciële zender tvn is van een Amerikaans bedrijf en voorlopig niet te koop, maar het nieuws op Polsat is steeds minder kritisch over de regering. ‘De eigenaar heeft veel business die afhankelijk is van de staat. Hij is waarschijnlijk onder druk gezet, maar dat zal hij nooit toegeven.’ Stasínski sombert verder: ‘Onafhankelijke media zullen het laatste bolwerk zijn dat de democratie verdedigt.’
Kaczynski doet volgens zijn tegenstanders iets wat bijna niemand voor mogelijk achtte: een democratuur stichten in hartje Europa, een de facto eenmansregering achter een façade van democratische instituties. Na vier jaar regeren zijn nog maar een paar instituties buiten het bereik van de partij: de ombudsman, een deel van de media, het bestuur van grote steden en de rechtbanken. En dat terwijl Kaczynski, anders dan de Hongaarse premier Viktor Orbán met wie hij vaak wordt vergeleken, geen tweederde meerderheid heeft waarmee hij de grondwet kan veranderen. Maar het succes van beide heren volgt in grote lijnen hetzelfde driestappenplan: luister naar het volk, creëer een alomvattend narratief en smeed de taal.
Het politieke cynisme van Polen, zo luidt de veelzeggende titel van een rapport dat furore maakte in de aanloop naar de verkiezingen. Twee bekende intellectuelen, verbonden aan de linkse denktank Krytyka Polityczna, ondervroegen ruim duizend landgenoten. Hun belangrijkste conclusie: ‘Polen hebben een cynische houding ten opzichte van politici. Ze zien heel goed hoe politici zich misdragen en dingen doen die niet door de beugel kunnen, maar ze accepteren dat zolang de partij hun belangen behartigt. (…) In het geval van PiS betekent dat de garantie van royale sociale uitkeringen.’ Linkse intellectuelen die het volk betichten van cynisme; de frustratie is groot.
De conservatief-katholieke Kaczynski heeft de linkse agenda overgenomen. Voor de verkiezingen van 2015 beloofde hij algemene kinderbijslag en een lagere pensioengerechtigde leeftijd. Hij hield woord. Kosten: vijf miljard euro. Voor de komende regeringsperiode belooft hij meer kinderbijslag, een dertiende maand voor gepensioneerden en belastingvrijstellingen voor jongeren tot 26 jaar. Kosten: tien miljard euro. Daarbovenop belooft hij bijna een verdubbeling van het minimumloon in de komende vier jaar. Kaczynski zette waarschuwingen van economen overboord die wezen op een dreigend gat in de begroting. In plaats daarvan legde hij zijn oor te luisteren bij sociologen die wezen op ontevredenheid waar geen andere partij op inspeelde: Polen zijn het zat een lagelonenland te zijn. Na een kwart eeuw pijnlijke transitie willen ze de prachtige groeicijfers terugzien in hun portemonnee. Het volk wil cash en krijgt cash.
Niet voor niets gebruikt de leider in zijn toespraken het Latijnse spreekwoord ‘vox populi, vox Dei’, de stem van het volk is de stem van God. In de regeringsgebouwen aan de Ujazdowski-laan brengt een team sociologen permanent de wil van het volk in kaart. Uiteraard op kosten van de belastingbetaler. Geen enkele andere partij beschikt over zo’n gedetailleerde kennis van de kiezersmarkt. Veelzeggend was de toespraak van Kaczynski na zijn klinkende overwinning bij de Europese verkiezingen in mei; hij dankte niet alleen kiezers en medewerkers, maar ook ‘de sociologen’. Bijkomend voordeel van dit klassieke populisme – geef het volk wat het volk wil – is dat je ingedekt bent tegen de beschuldiging antidemocratisch te zijn, want wat is er nu democratischer dan doen wat het volk wil?
‘Onderzoeken laten zien dat aanhoudende intensieve propaganda na verloop van tijd succesvol is, tenzij het wordt gepareerd door effectieve contrapropaganda.’ Leszek Balcerowicz legde als minister van Financiën begin jaren negentig het fundament onder het kapitalisme in Polen. Nu zet hij zich in voor Forum voor Burgerontwikkeling (FOR) dat zoveel mogelijk mensen probeert te overtuigen dat PiS de democratie ontmantelt. ‘Contrapropaganda’ wil hij het niet noemen, maar om iets uit te richten probeert hij ‘op zo’n massaal mogelijke schaal’ zijn waarschuwingen aan de man te brengen: PiS breekt de rechtsstaat af, isoleert Polen binnen Europa en ruïneert de begroting, somt Balcerowicz op in een zaaltje van de economische universiteit in Warschau. En dan al die affaires nog. ‘We hebben nog nooit zo’n morele degradatie van de Poolse politiek gezien.’ Dat het volk PiS alles vergeeft komt volgens Balcerowicz door de geoliede propagandamachine. ‘Aan de ene kant staat iemand die gelijk heeft, maar alleen een zwak luidsprekertje heeft. Naast hem staat een leugenaar met een enorme geluidsinstallatie. Wie trekt er dan aan het langste eind? De propaganda van de staatstelevisie is erger dan onder het communisme.’
Maar propaganda is niet de enige verklaring dat de doortimmerde rapporten van for maar een beperkte invloed hebben. Kaczynski’s belofte van een identitaire welvaartsstaat past naadloos in de wereldwijde paradigmaverschuiving: weg van het liberalisme. In Polen is Balcerowicz het boegbeeld van dat liberalisme. Daarmee valt hij voor PiS in de categorie ‘verraders’, ‘een mindere soort’, en buiten de categorie ‘goede Polen’. ‘De ergste propaganda is propaganda die een vijand aanwijst’, weet Balcerowicz uit eigen ervaring. Maar voor Kaczynski is de indeling vriend-vijand, goed-kwaad essentieel. Alleen met een overkoepelend narratief dat radicaal zegt te breken met het verleden kun je rechtvaardigen dat je alle instituties overneemt en bevolkt met een ‘nieuwe elite’, in de praktijk meestal mensen die uit je hand eten in ruil voor een bliksemcarrière. De breuk moet radicaal zijn. Met Kaczynski eindigt het ‘post-communistische’, ‘liberale’, ‘geruïneerde’ Polen. Met Kaczynski begint de ‘Goede Verandering’.
‘Dit is puur Orwell.’ Jakub Bierzynski ijsbeert door zijn woonkamer. ‘Ze veranderen de betekenis van woorden. Daardoor ontnemen ze mensen de instrumenten om de werkelijkheid te beschrijven.’ Bierzynski is een van de bekendste spindoctors van het land. Vier jaar geleden zat hij achter het succes van de liberale partij Nowoczesna (Modern). Dit jaar adviseerde hij de nieuwe linkse partij Wiosna (Lente) die het tot in het Europarlement schopte en binnenkort in een coalitie van linkse partijen haar intrede doet in het Poolse parlement.
Om de oppositie monddood te maken echoot Kaczynski de sleutelwoorden die zijn tegenstanders nodig hebben voor hun kritiek, legt Bierzynski uit. De PiS-leider herhaalt met een stalen gezicht zinnen als: ‘Polen is een eiland van vrijheid’, ‘PiS heeft democratie haar ware betekenis teruggegeven’, ‘PiS is de garantie voor de rechtsstaat’. De betekenis van ‘vrijheid’, ‘democratie’ en ‘rechtsstaat’ wordt daardoor onduidelijk. En dat in een wereld waar de grens tussen waarheid en leugen toch al vervaagt, benadrukt Bierzynski: ‘Mensen gooien alles op één hoop: een tweet, een bericht op Facebook, een artikel in een krant, iets op tv. Alles kan waar of onwaar blijken.’
Affaires worden op dezelfde manier onschadelijk gemaakt: zodra een PiS-functionaris in opspraak raakt, wordt een tegenaffaire gelanceerd. Als bijvoorbeeld de chef van het financiële toezicht knf wordt betrapt op afpersing, arresteert de door PiS gecontroleerde politie een oud-medewerker van knf, klaagt het door PiS gecontroleerde Openbaar Ministerie de man aan en bazuint de door PiS gecontroleerde staatstelevisie het rond. Dat de gearresteerde later onschuldig blijkt, krijgt de kijker niet meer te horen. De door PiS gecontroleerde belastingdienst en het door PiS gecontroleerde anticorruptieagentschap kunnen op elk moment hun schijnwerpers richten op leden van de oppositie. En anders zijn er nog ‘affaires’ uit de oude doos: Amber Gold, de VAT-maffia, de Warschause reprivatisering, zaken die de PiS-autoriteiten al jaren onderzoeken, zonder ooit een lid van de oppositie veroordeeld te krijgen. Bierzynski: ‘Het gaat erom de schijn van symmetrie te creëren. Ja, natuurlijk, wij stelen en liegen, maar kijk, die anderen doen precies hetzelfde.’ Debatten veranderen in moddergevechten. Wie onder de modder zit overtuigt niemand ervan brandschoon te zijn. Maar als je met modder gooit en anderen vies maakt, kun je roepen: zij zijn net zo smerig.
Toen PiS begin 2016 de staatstelevisie overnam, voorspelden veel analisten dat dit averechts zou werken. Kijkers zouden die van-dik-hout-zaagt-men-planken-propaganda toch niet geloven? Maar het blijkt uiterst effectief. In delen van Polen dringt alleen de staatstelevisie door. Een deel van de achterban zoekt niet buiten de eigen bubbel. Maar het opmerkelijkste is het effect op mensen die een objectief beeld proberen te vormen door meerdere media te volgen. Onderzoek laat zien dat dit voornamelijk PiS-stemmers zijn. ‘PiS-stemmers weten heel goed dat tvp botte propaganda is. Maar het feit dat tvp liegt, ondersteunt hun overtuiging dat andere media ook liegen, want ze gaan uit van symmetrie’, zegt Bierzynski. Dat leidt tot een paradoxale constatering: ‘Hoe leugenachtiger de propaganda, hoe beter hij werkt.’
Deze strategie is uiterst effectief in een gepolariseerde omgeving, verklaart Bierzynski verder. Het narratief waarmee Kaczynski een breuk met het verleden suggereert, zet mensen voor het blok: je bent voor of tegen, patriot of verrader. Veel mensen hebben economische redenen om ‘voor’ te zijn. De partij verdeelt overheidsbaantjes, controleert publieke aanbestedingen en geeft miljoenen mensen sociale steun. Heb je een keer ‘ja’ gezegd, dan is het moeilijk om terug te krabbelen. ‘Het is net als met religie; zwart of wit. Hoe meer je deze regering hebt verdedigd in je familie, naar je vrienden toe, of op Facebook, hoe moeilijker het is om toe te geven dat je fout zat, hoeveel affaires er ook zijn.’ De regeringsmedia bieden dan houvast. ‘Propaganda reikt mensen een verhaal aan waarmee ze hun keuzes kunnen rationaliseren.’
Dat gaat in grote lijnen als volgt: alle politici stelen, maar PiS geeft tenminste wat aan gewone mensen. Dat biedt kiezers economisch voordeel en het prettige gevoel patriot te zijn.