Mentale scherpte is een van de gunstige bijwerkingen van schaarste, zo schrijven de auteurs van Scarcity. Het leeuwendeel van het boek gaat echter over de destructieve gevolgen van gebrek. Die tunnel waarin we terechtkomen op het moment dat schaarste ‘bezit neemt van onze geest’ kan net zo goed een fatale blikvernauwing zijn. Zo citeren Mullainathan en Shafir een onderzoek naar doodsoorzaken onder brandweermannen. Nummer één is een hartaanval, gevolgd door een verkeersongeluk. Omkomen in de vlammen en stikken van de rook komen pas daarna. Wat is er aan de hand? Brandweermannen zijn zo geconcentreerd op hun taak (in zo min mogelijk tijd bij de brand zijn) dat ze andere zaken over het hoofd zien (een autogordel omdoen, bijvoorbeeld).
Schaarste, zo luidt de centrale stelling van Mullainathan en Shafir, is niet alleen een eigenschap van goederen, maar ook een ingewikkeld psychologisch proces. Wie lijdt aan schaarste, of dat nu van tijd, geld, sociale contacten of wat dan ook is, neemt andere beslissingen dan in een situatie van overvloed. En vaak zijn dat slechtere beslissingen. Ook put schaarste het vermogen tot zelfbeheersing uit. Wie lange tijd dorst heeft gehad, drinkt gulzig.
Mullainathan en Shafir presenteren een karrenvracht van gedragsexperimenten die aantonen hoe schaarste het denkvermogen van mensen verlamt. Een van de experimenten die mij het meest opviel werd gedaan onder suikerbietboeren in India. Mullainathan en Shafir deden IQ-tests bij boeren voor en nadat zij hun oogst binnen hadden gehaald en verkocht. In de rijke maanden na de oogst scoorden ze veel beter dan in de maanden daarvoor, waarin geld schaars was. Het verschil tussen voor en na de oogst was zo’n negen à tien punten.
Armen zijn niet slim genoeg om iets aan hun situatie te doen, of ze kunnen niet met geld omgaan, luidt het cliché. De bevindingen van Mullainathan en Shafir wijzen op een tegengestelde conclusie: schaarste maakt dom. Armoede wordt daarmee een vicieuze cirkel: hoe strakker de klem van schaarste, hoe kleiner de mentale ruimte die iemand heeft om na te denken over wat een verstandige keuze is in die situatie. Deels daarom steken armen zich in schulden die ze niet kunnen aflossen. Anders gezegd: schaarste creëert meer schaarste.
In de meest recente editie van de New York Review of Books wordt Scarcity besproken door de jurist Cass Sunstein. Hij is lovend over het boek en zijn paar kritiekpunten zijn obligaat (‘de geest kan ook in beslag worden genomen zonder dat er schaarste is’). Nu is het niet vreemd dat de New York Review Sunstein vroeg om het boek van Mullainathan en Shafir onder de loep te nemen. Sunstein schreef zelf enkele jaren geleden een bestseller waarin opvallende gedragsexperimenten werden gekoppeld aan de vraag: ‘Hoe kiezen mensen eigenlijk?’ Nudge was de titel van dat boek, oftewel: duwtje. In Nudge wordt getoond dat de context waarin mensen kiezen enorm veel uitmaakt voor hoe de keuze uitvalt. Ook vindt veel keuzegedrag onbewust plaats, benadrukken Sunstein en zijn co-auteur, Richard Thaler.
En dus kwamen Sunstein en Thaler op de proppen met de term ‘keuzearchitectuur’: de omgeving zo inrichten dat mensen de goede (althans in de ogen van het duo) keuze maken. Dus: de dikmakertjes op moeilijk bereikbare plekken in het schap van de supermarkt zetten, en zorgen dat het gezonde voedsel voor het grijpen ligt. Of burgers automatisch inschrijven als donor, omdat veel mensen ‘kiezen’ wat de standaard is. Op die manier kun je een duwtje in de ‘goede’ richting geven.
Kort na het verschijnen van Nudge trad Sunstein aan als beleidsadviseur van de regering-Obama. Zijn collega Richard Thaler staat David Cameron met raad bij. Beide regeringen wilden wel een lesje keuzearchitectuur krijgen.
Vanwege zijn nabijheid bij de president van – nog steeds – het machtigste land ter wereld is het interessant dat Sunstein zo geboeid is door Scarcity (al had de jurist ongetwijfeld al een voorproefje gehad: zowel Sunstein als Mullainathan is verbonden aan Harvard). Daarbij kan Sunstein het boek van Sendil Mullainathan en Eldar Shafir gebruiken om zijn eigen boodschap kracht bij te zetten. Nudge en Scarcity zijn twee boeken met een zelfde boodschap: we denken vaak dat de keuzes van mensen worden bepaald door rationele afwegingen. En daarom vinden we dat wie verkeerd kiest op de blaren moet zitten. De praktijk is vele malen ingewikkelder. Wie moet kiezen in gebrekkige omstandigheden snijdt zichzelf eerder in de vingers, zo laat Scarcity zien. Een reden om na te denken over wat dat nu precies betekent, eigen verantwoordelijkheid.
Zie ook het verhaal over nieuwe armoede van Emma Brunt in De Groene van deze week, waarin ze onder meer schrijft over Scarcity
Profiel Cass Sunstein in De Groene
Cass Sunstein over Scarcity in New York Review of Books