‘Als we winnen, word jij de nieuwe minister van Financiën’, belooft Alexis Tsipras, de leider van de linkse beweging Syriza, eind 2014 aan zijn vriend Yanis Varoufakis. Varoufakis, een econoom zonder politieke ervaring, aarzelt. Sinds Griekenland in 2010 bankroet is gegaan heeft hij bijtende kritiek geleverd op de twee noodprogramma’s die voorgaande regeringen hebben afgesloten met de EU en het imf. Met hangen en wurgen heeft Griekenland 240 miljard euro aan leningen toegezegd gekregen om overeind te blijven. Tegen een bittere prijs: bezuinigingen, verlaging van lonen en pensioenen, markthervormingen, privatiseringen en toezicht door de ‘trojka’ van de Europese Centrale Bank, het imf en de Europese Commissie.
Volgens Varoufakis is Griekenland terechtgekomen in een ‘schuldenval’: door de opeenstapeling van bezuinigingen en lastenverzwaringen komt de Griekse economie nooit uit zijn neerwaartse spiraal, waardoor de schuldenlast nooit kan worden afgelost. De eurolanden hebben Griekenland opgesloten in de schuldengevangenis en hebben de sleutel weggegooid.
Syriza, een coalitie van linkse bewegingen, wint de verkiezingen van januari 2015 met de belofte een einde te maken aan de bezuinigingen, van schuldvermindering en vertrek van de trojka. Varoufakis, geen lid van Syriza, krijgt 140.000 voorkeurstemmen. Hij grijpt Tsipras’ aanbod om minister van Financiën te worden aan om Griekenland uit de schuldenval te bevrijden. Dan begint er een stormachtige periode van onderhandelingen, ultimatums, deadlines, beschuldigingen, bluf, intriges, onwrikbare standpunten en gebroken dromen. In Volwassenen onder elkaar (de titel verwijst naar een verzuchting van imf-directeur Christine Lagarde dat de onderhandelaars zich eindelijk eens als volwassenen moeten gedragen) beschrijft Varoufakis wat hij in de 162 dagen dat hij minister van Financiën was, heeft meegemaakt.
De flamboyante econoom die op de motorfiets naar zijn ministerie rijdt, bij officiële gelegenheden geen stropdassen draagt en onvermoeibaar zijn standpunten verkondigt, groeit uit tot een internationale popster. Linkse eurocritici omarmen hem als de eenzame strijder die het opneemt tegen de gevestigde macht van de EU, de ecb en het imf. Ze verwachten dat Varoufakis een streep zal trekken door het harteloze bezuinigingsbeleid dat Duitsland aan de eurozone dicteert. Wat in Griekenland gebeurt is immers een voorbode van wat andere eurolanden te wachten staat.
Volwassenen onder elkaar bevestigt ogenschijnlijk hun gelijk, maar dat is bedrieglijk. De economische argumenten van Varoufakis snijden hout – hij is niet de enige die van mening is dat een economie ‘kapotbezuinigd’ kan worden en dat het onzinnig is bezuinigingsdoelen te stellen waarvan iedereen weet dat ze onhaalbaar zijn. Voor Varoufakis heeft schuldverlichting prioriteit, waarbij hij zich gesteund weet door het imf, dat kritische rapporten over de noodsteun aan Griekenland heeft gepubliceerd en eveneens van mening is dat de Griekse schuldenlast onhoudbaar is. Varoufakis keert zich dan weer tegen de eis van het imf om de btw te verhogen. Hij wil de btw juist verlagen omdat zieltogende bedrijven lastenverlichting nodig hebben. Zijn voorstel is een voorbeeld van reaganomics, de overtuiging van de Amerikaanse president Ronald Reagan dat lagere belastingtarieven leiden tot hogere belastinginkomsten voor de schatkist.
Daarentegen valt de weigering van Varoufakis om met kapitaalcontroles de uitstroom van geld uit het Griekse bankwezen tegen te gaan niet te begrijpen. Hij wijt de kapitaalvlucht aan de vorige regering, maar Syriza draagt daar evenzeer aan bij. Naarmate een Grexit, dat wil zeggen een terugkeer naar de drachme, onvermijdelijker lijkt, neemt de kapitaalvlucht vanzelfsprekend toe. Als een vorm van Verelendung laat Varoufakis dit gebeuren, totdat er lange rijen ontstaan bij de geldautomaten van de banken omdat de ecb de geldkraan heeft dichtgedraaid.
Overtuigd van zijn economische standpunten beschrijft Varoufakis met haast naïeve openhartigheid hoe hij vervolgens politiek in de mangel wordt genomen. Hij verkijkt zich op de politieke ruimte die hem gegund wordt in de eurogroep – de ministers van Financiën van de eurolanden, aangevuld met de top van de ecb, de Europese Commissie en het imf – om zijn voorstellen zelfs maar besproken te krijgen.
Op goede gronden heeft Varoufakis Tsipras ervan overtuigd dat Griekenland in de eurozone moet blijven, omdat een Grexit dramatische gevolgen zal hebben. Maar dan moeten de crediteuren, verenigd in de trojka, wel instemmen met de aanpassingen die Varoufakis eist. Doen ze dat niet, dan kan Griekenland beter uit de euro stappen, want de vernedering van doorgaan met het bestaande beleid is nog verderfelijker dan een eervolle Grexit.
Deze spagaat is niet werkbaar. Het betekent dat Varoufakis lid van een club wil blijven waarvan hij de regels, hoe formalistisch die ook worden toegepast, niet accepteert. Spanje, Ierland, Portugal en Cyprus, die eveneens in de intensive care van de trojka zijn beland, deden dat wel. Geen woord wijdt Varoufakis aan hun ervaringen – en waarom zij slaagden waar Griekenland faalde.
In de eurogroep maakt Varoufakis geen schijn van kans. Hij gaat op bezoek in Parijs, Berlijn, Rome, Londen, Frankfurt en Washington. Hij krijgt een vriendelijk onthaal, een begripvolle reactie, beloftes van steun. Maar als het erop aankomt laten zijn gesprekspartners in Frankrijk, Italië en Duitsland hem vallen als een baksteen. Geen van de andere eurolanden is bereid in te gaan op Varoufakis’ voorstellen voor Griekse schuldvermindering. De politieke leiders weten maar al te goed dat hun kiezers en belastingbetalers daar niet aan willen.
Varoufakis komt met een verrassende uitleg. De falende Europese aanpak van Griekenland heeft geleid tot de opkomst van populistische partijen in Europa, de overwinning van Brexit en de verkiezing van Trump. Afgezien van de overschatting van het belang van Griekenland is het omgekeerde het geval: de Europese steun aan Griekenland heeft het anti-Europese sentiment versterkt.
Onverdroten vervolgt Varoufakis zijn kruistocht. Met Christine Lagarde, de directeur van het imf, heeft hij een indringend gesprek over hervormingen en zelfs Wolfgang Schäuble, de Duitse minister van Financiën, erkent dat hij het noodpakket niet zou ondertekenen omdat het slecht uitpakt voor de bevolking. Desondanks heeft Schäuble maar één boodschap: onderteken het memorandum of laat Griekenland tijdelijk uit de euro stappen.
Ondertussen brokkelt in Athene de politieke rugdekking voor Varoufakis in hoog tempo af. De linkse fracties binnen Syriza hebben het op hem gemunt. Wantrouwen en tegenwerking zijn aan de orde van de dag. Varoufakis twijfelt of Tsipras als het erop aankomt zich zal houden aan hun afspraak dat Griekenland bereid is te kiezen voor de pijn van Grexit en de activering van de parallelle munt waarvoor de geheime voorbereidingen op het ministerie van Financiën in volle gang zijn.
Overal stuit Varoufakis op blokkades. Zijn plan voor schuldvermindering bestaat uit de omzetting van bepaalde obligaties die de ecb heeft opgekocht in eeuwigdurende obligaties. Uitgesloten, zegt Draghi. De aflossingen en rentebetalingen over de leningen die het Europese noodfonds heeft verstrekt, moeten afhankelijk worden gemaakt van het herstel van de Griekse economie. Leuk plan, maar gaat niet gebeuren, oordelen de eurolanden. Varoufakis wil de containerhaven van Piraeus privatiseren en verkopen aan een Chinees bedrijf. Daar zijn de Griekse vakbonden fel tegen gekant. De noodsteun aan de Griekse banken wil hij omzetten in Europees aandelenbezit van de banken. De linkervleugel van Syriza wil de banken nationaliseren en Europa zit niet te wachten op het eigendom van banken met niet-geschoonde portefeuilles slechte leningen. Ook dit voorstel strandt.
En dan is er het Plan X van de parallelle munt. Zodra de ecb de geldkraan dichtdraait en de Griekse banken moeten sluiten, moet er een noodscenario klaarliggen. Varoufakis heeft bedacht om de belastingnummers van de Grieken te gebruiken voor een alternatief betalingssysteem. Als het nodig is kan het parallelle systeem ‘met een druk op de knop’ worden omgezet in een ‘Griekse euro’. Tsipras en het ‘oorlogskabinet’ van Syriza zijn hiermee akkoord gegaan. Maar het systeem is nooit getest en gezien de twijfelachtige operationele reputatie van de Griekse belastingdienst is het de vraag of het in de praktijk zal werken.
Op een zijspoor gezet binnen zijn eigen regering en gemarginaliseerd in de eurogroep is Yanis Varoufakis een risico geworden. Wanhopig probeert hij het tij te keren. Angela Merkel! Zij is de enige die Schäuble en Draghi op andere gedachten kan brengen. Tsipras moet de bondskanselier zo ver krijgen dat haar minister van Financiën zijn onwrikbare standpunten loslaat en dat Draghi ervan afziet de geldkraan naar de Griekse banken dicht te draaien. Maar ook Merkel schiet niet te hulp.
Het einde komt met het referendum dat Tsipras overhaast aankondigt: ja of nee voor het derde noodpakket. ‘Nee’ haalt een eclatante overwinning met 61 procent van de stemmen. In de nacht van de overwinning weigert Tsipras Plan X te activeren en ontslaat hij zijn minister van Financiën.
Enkele weken later capituleert Tsipras in Brussel om de voorwaarden voor het derde noodpakket te accepteren. Griekenland krijgt een nieuwe lening (86 miljard). Het pakket bevat nieuwe bezuinigingen, lastenverzwaringen, privatiseringen, de terugkeer van de trojka naar Athene. Bij de stemming in het Griekse parlement hoort Varoufakis tot de 32 Syriza-parlementariërs die tegen het noodpakket stemmen. Voor de kort hierop volgende tussentijdse parlementsverkiezingen stelt hij zich niet herkiesbaar.
Varoufakis’ turbulente periode als minister heeft een informatief boek opgeleverd dat indiscretie niet schuwt. Uit het Griekse perspectief geeft het verbluffend inzicht in de werking van de eurogroep, een van de invloedrijkste instellingen binnen de Europese Unie. Maar evenzeer in de machinaties van links in Griekenland en in de overschatting van zijn eigen positie. Het ontbreekt Varoufakis aan elke vorm van zelfreflectie. Nergens in zijn bij vlagen hilarische verslag vraagt hij zich af hoe het mogelijk is dat hij uiteindelijk helemaal alleen stond, in Brussel en Athene, en dat al die politici, topfunctionarissen en economen die sympathie hadden betuigd voor zijn standpunten, en zelfs Alexis Tsipras, hem ongenadig hebben laten vallen.
Na zijn vertrek uit de politiek heeft Varoufakis zich aangesloten bij DiEM25, een beweging voor meer democratie in Europa. ‘Opbouwende ongehoorzaamheid’ noemt hij zijn stellingname om binnen Europa te strijden voor grotere vrijheid en democratie ter voorkoming dat het huidige, volgens hem niet-functionerende Europa uit elkaar valt. Het is veelzeggend dat hij erkent dat dit een utopie is. Hoewel? Twee jaar na het spektakel Varoufakis maakt Griekenland nog steeds deel uit van euroland en werken bondskanselier Merkel en president Macron aan gezamenlijke Duits-Franse voorstellen om de eurozone te hervormen zodat een herhaling van het Griekse drama zich in de toekomst niet zal voordoen.