Het is een populair plot in films en comics, in het bijzonder bij het superheldengenre. De figuur met nobele inborst die transformeert tot een kwaadaardig fotonegatief van zichzelf, als voortdurende herinnering dat goed en kwaad onderdeel van een spectrum zijn en soms zelfs besloten liggen in dezelfde persoon.
De wereld maakte kennis met ‘dark Joe Biden’ vorige week, toen de Amerikaanse president een toespraak hield in Philadelphia. De locatie was Independence Hall, waar de Founding Fathers hun onafhankelijkheidsverklaring ondertekenden en de Amerikaanse grondwet in elkaar zetten. Avondschemer, rode lichten en stram opgestelde militairen zorgden voor een omineuze sfeer. De normaal montere Biden donderde, over hoe Trump en zijn aanhang een bedreiging voor de Amerikaanse democratie vormen. Bidens speech bevatte een memorabele zin, die de essentie van een gezonde democratie weergeeft: ‘Je kunt niet alleen van je land houden als je wint.’
Bidens speech toonde een trend die de Amerikaanse politiek al langer tekent. Beeldvorming en retoriek lijken steeds vaker bedacht aan de West- in plaats van de Oostkust, en dan in het bijzonder in de filmstudio’s die ook de eindeloze reeks superheldenfilms, fantasy- en scifi-epen voortbrengen. Draaide de western vaak nog om een interne worsteling van de protagonist op de eenzame prairie, nu is de bioscooppremisse meestal: duistere krachten bedreigen het voortbestaan van de wereld en moeten koste wat kost gestopt worden. Iedere Amerikaanse president heeft natuurlijk iets (of zelfs heel veel) van een Hollywoodacteur, dus geheel vreemd is dit alles niet. Passend bij deze tijd wordt de president als cowboy opgevolgd door de president als Marvel-held.
Enter Joe Biden die in een speech spreekt over de dreiging van de ‘MAGA forces’, iets wat klinkt als buitenaards invasieleger. De donkere toonzetting in de Independence Hall borduurde voort op internet-memes die de afgelopen weken de ronde deden: Biden met laserstralen uit de ogen en bliksemschichten op de achtergrond. De zachtaardige grijsaard die vertoornd is. No more mr. nice guy. Donkere Biden bestond virtueel voordat hij in het echt te zien was.
Bidens speech oogstte veel kritiek omdat hij aanvallend in plaats van verbindend was. Hij zou de helft van het Amerikaanse electoraat hebben aangemerkt als ‘rioolratten’, zei J.D. Vance, Republikeins Senaats-kandidaat in Ohio. In een eerdere toespraak bestempelde Biden de Trump-beweging als ‘semi-fascisme’. Dat riep vergelijkbare woede op. Het zou een president niet passen de rivaliserende politieke stroming met dat soort zware termen te duiden.
Hier toont zich een probleem waar alle westerse democratieën last van hebben. Om een of andere reden mag uiterst rechtse politiek die flirt met geweld of zich daadwerkelijk gewelddadig gedraagt enkel omfloerst benoemd worden omdat er anders een groep stemmers zou worden ‘weggezet’. Een stem op uiterst rechts wordt in de regel indirect geïnterpreteerd als signaal dat de afgehaakte/ontevreden/teleurgestelde burger zich eigenlijk om iets anders druk maakt. Maar misschien is het gewoon wat het is. Overal ter wereld bestaan er mensen die democratie afwijzen en in staat zijn tot geweld. Biden durfde gewoon man en paard te noemen.
Een meer verfijnde kritiek op Bidens speech was dat hij niet daadwerkelijk gelooft dat Trump en de Republikeinen in zijn kielzog een gevaar voor de democratie vormen, maar dit onderwerp enkel zo breed uitmeet om zijn achterban op de been te brengen. Dubbelhartigheid is hier de suggestie. Toch sluiten de twee motieven elkaar geenszins uit. Biden kan oprecht geloven dat nog een ronde trumpisme de doodklap voor de Amerikaanse democratie betekent, en daarom alles uit de kast halen om dat te voorkomen, inclusief gezwollen retoriek. In een wereld waarin leiders op hun tenen lopen om de boze burger niet op de tenen te trappen was Bidens speech juist een verademing.
Amerika lijkt soms te veel te geloven dat alles maar verhaal en mythe is. Dat de presidentiële beeldvorming put uit fantasie betekent niet dat de inhoud uit verzinsels bestaat. Het Capitool is daadwerkelijk aangevallen. Iets vergelijkbaars – of ergers – kan weer gebeuren. Achter de fictie schuilt een beangstigende werkelijkheid.