‘Nina! De les is allang begonnen! Doe open!’ De laatste aflevering van Dream School begon ermee dat de schoolleiding vruchteloos op een slaapkamerdeur stond te kloppen. Bij het vijfde seizoen van het instant veranderingstraject voor vastgelopen jongeren bleven de leerlingen vanwege corona overnachten in het schoolgebouw, met als voordeel dat ze bij aanvang van de lesdag in elk geval aanwezig waren. In het geval van Nina was die aanwezigheid relatief. Wat de rector en de mentor ook uit hun mouw schudden – Nina’s beloftes dat ze van nu af aan écht mee zou doen, dat het ook voor haar beter was om eindelijk eens iets af te maken, en ten slotte het kamerslot dat van binnenuit geblokkeerd bleek –, de 21-jarige opstandeling weigerde tevoorschijn te komen. ‘Andere jaren staan jullie toch ook niet aan iemands deur!’ riep ze vanuit haar vesting, waartoe ook de televisiecamera geen toegang had.
Toch was één lesweigeraar op de slotdag een goede oogst. Bij de afsluiting van seizoen vier kwamen acht Dream School-leerlingen drie uur te laat aankakken, terwijl de rest stond te koken voor ouders die uitgenodigd waren om de vooruitgang van hun probleemkinderen te komen vieren. ‘U bent lamlendig. U kijkt lamlendig, u loopt lamlendig, en u bent niet in staat om u langer dan vijftien seconden te concentreren’, vatte historicus Maarten van Rossem in het eerste seizoen de leerhouding van de televisieklas treffend samen.
Van Rossem uitnodigen voor twee gastlessen bleek ‘een kapitale vergissing’, zoals de schoolleiding na afloop constateerde. Met het hoofd verborgen in armen-op-tafel, schaamteloos onderuitgezakt duttend of demonstratief gapend van verveling hadden de jongeren zijn hoorcollege over het ontstaan van de Tweede Wereldoorlog ondergaan. ‘Zijn les deed me denken aan stervende dieren’, somberde een leerlinge na afloop in de camera. Die somberte was ook in de docent gekropen. Hoewel hij het bij zijn tweede les totaal anders wilde aanpakken, ging hij met het lood in de schoenen richting zijn herkansing. ‘Het was verleidelijk om te bellen dat ik vanwege een verschrikkelijke aanval van diarree niet kon komen’, biechtte de historicus op aan het camerateam dat hem voor de ingang van het afgelegen Dream School-gebouw opwachtte.
Binnen wachtte hem de nachtmerrie van elke docent. Non-stop onderling geginnegap, luide sarcastische verzuchtingen en hondsbrutaal commentaar overschreden alle irritatiegrenzen van de gewoonlijk toch zo nuchtere Van Rossem. Van het handjevol leerlingen dat op was komen dagen, stond de helft demonstratief op toen hun gelegenheidsleraar ondiplomatiek uit z’n slof schoot. ‘Het enige dat ik van jullie vraag is dat je je bék dicht houdt als ik aan het woord ben!’
Heerlijke televisie. En precies waar de vele fans van het programma bij de start van elk nieuw seizoen naar uitzien: de clash van een goedbedoelende onderwijzer met de onverholen weerstand van een stel jongeren op maximale puberstand. Het is knap hoe de redactie van het npo-programma elk jaar weer een school class from hell bij elkaar weet te casten. De commentaarstem vertelt dat er in Nederland jaarlijks wel twintigduizend jongeren hun school verlaten zonder startkwalificatie, maar dit is wel een heel bonte verzameling snedig gebekte, explosieve of comateuze lesverstoorders. Toch zit er in hun ongeremde protestgedrag iets universeel herkenbaars. De clashes in Dream School zijn een uitvergroting van het gevecht van elke opvoeder van opgroeiende kinderen. En van de dagelijkse praktijk van leraren die wel dertig van die opgeschoten figuren in toom moeten houden.
Dream School geeft tien drop-outs die soms al jaren thuiszitten, omdat ze zich door niemand meer iets laten vertellen, de kans om zich te herpakken. Voor een stevige opschudcursus van een paar weken keren zij terug in de schoolbanken. Bezield begeleid door ex-bokser en coach Lucia Rijker en de doorgewinterde rector Eric van ’t Zelfde krijgen ze een gevarieerd (levens)lesprogramma aangeboden. Dat wordt vreemd genoeg niet gegeven door ervaren leerkrachten, maar door BN’ers uit de kunst, de wetenschap, de rechtspraak en de culinaire elite die amper voor een klas hebben gestaan. Het is spannend en vermakelijk om mee te maken hoe zij zich proberen staande te houden tegenover een gezelschap dat geen enkele boodschap heeft aan hun status. Nina over de heelal-uitleg van onze grootse sterrenkundige Vincent Icke: ‘Zelf was-ie er he-le-maal vol van, grandióós vond hij het. Merk je dan echt niet dat iedereen half over de tafels ligt omdat het niemand wat boeit?’
Net als bij Maestro, de dirigeershow die net weer is begonnen, worden de BN’ers zonder vakkennis voor de leeuwen gegooid. En is het leuk als hun enthousiaste pogingen om de leiding te nemen volkomen in de soep lopen. In de opbouw van de afleveringen parasiteert Dream School op de belofte van een spectaculaire mislukking. ‘Mijn record van eruit gestuurd worden in één maand is 79’, snoeft een meisje met paarsig geverfd haar in de eerste beelden van seizoen vijf. ‘Ik heb een keer de pols van een juf gekneusd’, meldt een struise blondine laconiek. ‘Ik weet niet hoe ik dat gedaan heb, maar hij was ineens gekneusd.’
Een derde schoolverlater, geamuseerd: ‘En dan doorgaan tot de leraren huilend de klas uitlopen.’ Zelfs lessen die niet eens zo slecht verlopen, worden in de beginmontage aangekondigd met een moedeloze quote van de aantredende gastdocent. Karin Bloemen over een interessante les in elkaar spiegelen, waarbij de leerlingen hoogstens een tikje melig werden: ‘Ik dacht: ik sla de plank volledig mis.’ BN’ers met een veel te vage lesintroductie – meubelontwerper Piet Hein Eek: ‘Ik ga proberen een les te geven waarvan ik zelf niet weet hoe het gaat worden en of het gaat lukken en of jullie het leuk vinden, maar eh, ik ga wel proberen iets over te brengen van wat ik zelf doe en waar ik zelf ontzettend veel plezier in heb…’ – worden voorzien van een plagerig muziekje, gelardeerd met omineuze blikwisselingen van de leerlingen.
De positie waar de gastdocenten in geplaatst worden, heeft iets oneerlijks. Geen Dream School-docent lijkt geïnformeerd te worden over heftige gebeurtenissen die aan zijn of haar les vooraf zijn gegaan, en de kennis die kijkers wél krijgen over de voorgeschiedenis van de leerlingen zet de BN’ers op achterstand. Zo liet misdaadverslaggever Peter R. de Vries in het eerste seizoen de jongeren in een gevangeniscel plaatsnemen om hen te laten ervaren hoe eenzaam dat is. Toen hij een schijnbaar onbewogen jongen vaderlijk toevoegde: ‘Zorg maar dat jij hier niet terechtkomt’, was hij de enige die niet meekreeg dat de aangesprokene al meerdere malen voor delicten had gezeten.
Maar die informatie-achterstand weerspiegelt ook een dagelijkse werkelijkheid. Voor leraren die een nieuwe klas voor zich krijgen, is elk kind een black box, gevuld met ervaringen die niet een-twee-drie te achterhalen zijn. En ouders die meenden hun eigen tiener te kennen, kunnen ineens samenwonen met een zwijgzaam puberwezen waar onpeilbare emoties in broeien die door één ‘verkeerd’ woord tot ontploffing komen. Dat de gastleraren bij Dream School niets weten over de leerlingen, geeft de drop-outs bovendien de kans om zich los te maken van hun opgebouwde imago. En willen ze weer aansluiting vinden bij de maatschappij, dan krijgen ze ook te maken met volwassenen die in eerste instantie niets te maken hebben met hun persoonlijke besognes.
Bijzonder aan het programma, een Britse formule van chef-kok en wereldverbeteraar Jamie Oliver, is dat het de kijkers inzicht geeft in wat er allemaal schuil kan gaan achter het cynische pantser van een vastgelopen mensenkind. Een introductiefilmpje schetst van elke Dream School-leerling de hopeloze schoolcarrière en gebeurtenissen in de gezinssituatie. Het merendeel van de jongeren heeft flink wat voor de kiezen gekregen. Geboren uit verslaafde ouders die nooit meer iets van zich hebben laten horen. Wegens wangedrag thuis zonder aankondiging in een gesloten inrichting geplaatst. Een psychotische moeder zelfmoord hebben zien plegen. Een stervende, alleenstaande vader tot het einde toe verzorgd.
In individuele therapeutische coachingsgesprekken confronteren Lucia Rijker en Eric van ’t Zelfde de leerlingen met hun opstandige gedrag tijdens de gastlessen, en gaan ze met hen op zoek naar de achterliggende motieven. Dan blijkt dat ook de drop-outs met een relatief stabiele jeugd, die blowend of gamend hun tijd verdrijven, rondlopen met schuldgevoelens, intense zelfhaat en andere zielenpijn. Doordat je als kijker de jongeren van heel dichtbij leert kennen, bezie je de gastlessen vanuit een dubbel perspectief. Je leeft mee met de BN’ers die niet meteen de juiste toon vinden én met leerlingen die daar slecht op reageren. Omdat ze net een uitputtende coachsessie achter de rug hebben, zich een loser voelen als ze de docent niet meteen begrijpen of opgefokt zijn door een moeizaam verlopen telefoongesprek met het thuisfront.
De blik waarmee Rijker en Van ’t Zelfde door de afweer van de jongeren heen kijken is daarbij heel leerzaam. ‘Je ziet dat hij zich afgewezen voelt’, fluistert Rijker tegen de rector over de lege blik van Damian uit seizoen vier, die tijdens de les in interviewen van tv-coryfee Hanneke Groenteman mentaal is uitgetuned. De nogal gepantserde jongen had lef en goede wil getoond door als eerste vrijwilliger voor de klas een medeleerlinge te ondervragen, een moeilijke opdracht waar de anderen duidelijk geen trek in hadden. Op Groentemans kritiek – ‘Ik ga nu op alle slakken zout leggen, daar moeten jullie tegen kunnen’ – dat de interviewer niet dóórvroeg toen het meisje hem vertelde dat ze haar broertjes niet vaak zag, kreeg ze een brutaal weerwoord. ‘Wát staat er op mijn opdrachtpapiertje, mevrouw? Er staat: vertel iets over je broertjes of zusjes. Toch niet: vertel iets over jezelf!’
Toen Groenteman zich met een volgend interviewduo ging bezighouden, liep Damian de klas uit. Op de gang, opgevangen door Lucia Rijker, die vroeg wat er aan de hand was, barstte de jongen uit in een hartverscheurende huilbui. ‘Ik voel me in de grond getrapt. Voor lul gezet. Ik hoor mijn hele leven al negatieve dingen over wat ik niet goed doe.’ Nadat Rijker de jongen troostend in haar armen had genomen (‘Er wordt bij jou een oude pijn geraakt’) vroeg ze hem zijn boosheid te overwinnen en na afloop de gastleraar te vertellen wat haar kritiek hem had gedaan. Na dit gesprek stond Hanneke Groenteman in tranen bij Lucia Rijker, omdat ze het zo zielig vond voor die jongen. Doorgaan totdat de leraren huilen kan bij Dream School een heel andere invulling krijgen.
Bij het afgelopen seizoen overheerste de ontroering over alle ‘doorbraken’ van de met zichzelf en hun demonen worstelende jongeren. Zelfs Nina kwam haar kamer uit, en verbaasde iedereen door tóch de brief voor te lezen die ze aan haar moeder had moeten schrijven. Gevechten in de pauze tussen krijsende meiden bleven uit, en er hoefde niemand te worden weggestuurd vanwege het tegen z’n hoofd schoppen van een naar de grond gewerkte voorbijganger bij een groepsuitstapje naar Amsterdam.
Het scheelde natuurlijk dat er dit jaar geen uitstapjes waren. De leerlingen konden niet weg om tot in de vroege uurtjes met elkaar te gaan stappen. In het Dream School-internaat waren drank en drugs verboden. En eindelijk konden mobiele telefoons, de plaag die elke schoolsituatie ondermijnt, worden verbannen. Die moesten, tot hevige verontwaardiging van de nieuwste lichting, overdag in de gesloten slaapkamers blijven. Maar de programmamakers hebben ook wat opgestoken van de voorgaande seizoenen. Er worden geen halve criminelen meer gecast.
Aan de coaches van de jongeren waren dit jaar ook twee ervaren avondbegeleiders toegevoegd, waaronder een fijne psychologe die standby was. En na de openbare brief van achttien ex-deelnemers die na de derde reeks het programma verweten tekort te schieten in de nazorg, het voorbereiden van de leerlingen op de bagger die ze op sociale media over zich heen kregen en in het creëren van een veilige omgeving tijdens de opnames, is de opzet in al die aspecten verbeterd. Het natraject is geïntensiveerd en de man die dit verzorgt wordt al tijdens de Dream School-weken bij de leerlingen betrokken.
De kritiek, die veel media-ophef veroorzaakte, werd besproken in een extra aflevering. Een dieptepunt in de roerige geschiedenis van het programma. Het was een rare keuze om dit middels een live-uitzending te doen, in een studio vol oud-leerlingen, waarvan de meesten positief terugkeken op hun tv-avontuur.
Eric van ’t Zelfde was daar niet bij aanwezig, en Lucia Rijker zat stilletjes op de eerste rij. Tussen de succesverhalen door die gelegenheidspresentator Ajouad el Miloudi bij diverse blije Dream Schoolers ophaalde, wendde hij zich tot een van de briefschrijfsters. Dat was toevallig Joelle, de negatiefste deelnemer aller tijden, die vlak daarvoor in een ‘hoe-is-het-nu-met…’-filmpje had gemeld dat ze de na afloop aangeboden therapie had afgeslagen, en ze bij de stage bij het decorbouwbedrijf van de gastdocent die iets in haar had gezien was afgehaakt toen ze daar een keer de toiletten moest schoonmaken.
‘Heb jíj alles uit Dream School gehaald wat er in zat?’ vroeg El Miloudi voorgekookt, zodat het meisje met haar kritiek geen poot meer had om op te staan. Met de juichende mededeling dat alle oud-deelnemers hadden aangegeven te willen dat het programma doorgaat, was de kwestie afgedaan. De gepassioneerde bevlogenheid van de droomschool-makers maakte hier plaats voor kille imagoschadereductie. Het idealistische veranderingstraject ontpopte zich als de doorsnee mentale makeover: televisie die zich opwerpt als de snelle, almachtige oplosser van psychische problemen die veel complexer en taaier zijn dan gesuggereerd.
De verbeterde kwaliteit van de navolgende seizoenen deed de kritiek weer verstommen. Geweldige gastdocenten waren er dit jaar. Geen Jack de Vries die op dag één over politiek kwam vertellen, maar beeldend kunstenaar Lita Cabellut en theatermaker Nazmiye Oral die meteen hun eigen traumatische jeugd op tafel legden, en de leerlingen hielpen om vorm te geven aan wat zij aan zwaarte met zich meedroegen. Het is vervullend om te aanschouwen hoe de onmogelijkste jongeren verzachting vinden voor hun innerlijke obstakels, en de eigenwaarde die nodig is om een leven richting te geven.
Hun eigen gedrag bij de uitzendingen op tv zien blijkt bij terugblikken hiervoor een extra confronterende stimulans. Rector Eric van ’t Zelfde, doorgaans de man van de regelhandhaving waar Lucia Rijker het contact met een opstandeling belangrijker vindt, kneep op de laatste avond van de afgelopen Dream School zelfs een oogje toe toen hij meekreeg wat de leerlingen als afsluitende stunt wilden doen. Het geheime plan bleek geen zuippartij of rellerige ontsnapping. De groep sleepte matrassen naar de gang om gezamenlijk de nacht door te brengen. ‘Het is speels gedrag van kinderen van twaalf, dertien’, zei hij over de jongeren die al richting twintig gaan. ‘Ze vinden hier de jeugd terug die ze hebben overgeslagen omdat ze te vroeg volwassen moesten worden.’ Hij vertolkte het gevoel van de kijkers toen hij geroerd verzuchtte: ‘En dat raakt me diep.’
Dream School is terug te kijken via NPO Start