Ook hier, in deze kringen die gerust als etnocentrisch mogen worden aangeduid, tref je buitenlanders aan: de meesten spelen een hoofdrol in een film of tv-serie uit het Angelsaksische taalgebied. Hoe populair ze ook mogen zijn, hun positie binnen het geheel blijft marginaal. Ze maken geen deel uit van het hart van het bestel. De weinige niet-Nederlanders die uitgebreid aan het woord komen, moeten daarvoor iets hebben gedaan: een boek geschreven, een wedstrijd gewonnen, een vrouw verkracht. Voordat het gesprek begint, zal de presentator zijn gast eerst inleiden, om het publiek enig idee te geven van de reden van diens komst. In deze wereld, die ook wel bekend staat als het Publieke Bestel, wordt nog naar een excuus gezocht om de camera te laten draaien, er moet altijd sprake zijn van een aanleiding - een nodeloos omslachtige procedure, zo zal blijken.
Want er bestaat een ander Nederland, dat internationaler is en tegelijkertijd intiemer. Mensen heten er Mireille, Catherine, Jef, Ridge en Helen: soms zijn ze afkomstig uit Nederland, dan weer uit Amerika, maar altijd uit de studio. Ze behoren tot de nieuwe familie, die geen grenzen wil erkennen: de tv-familie. Achternamen zijn hier spaarzaam. Sally Spectra. Caroline Tensen. De Foresters. Het komt voor. Maar meestal toch kan worden volstaan met de roepnaam: dit is de wereld van Jenny, Stefanie, Henny, Lucinda, Scott, Arnie, Reinout, Roos, Robert, Berry. Van Maya, Rolf, Ricky, Hans, Joke, Oprah en Willebrord Frequin (nieuwkomer). Het onderscheid tussen interviewers en geinterviewden, tussen de acteurs en de aankondigers van de acteurs (vroeger wel presentatrices genoemd) is hier allang opgeheven. Er wordt niet meer op rol of functie gediscrimineerd. De mensen die op het scherm verschijnen lijken elkaar te kennen van talloze feesten en partijen.
‘En dan nu weer over naar Hans.’
‘Ook zo benieuwd hoe het vanavond Henny zal vergaan?’
‘Reinout, Reinout, kom er maar in.’
Hans, Henny en Reinout zijn nu weer eens elkaars gast, dan weer elkaars gastheer, dat wisselt moeiteloos. Hun bezigheden doen er uiteindelijk ook niet zoveel toe; het feit dat ze geregeld bij elkaar over de vloer komen, is voldoende. Zoals het raison d'etre van een familie er ook niet uit bestaat dat er een tandarts rondloopt of een administratief medewerkster - in eerste instantie zijn het neven, nichten en broers, en dat is ook de reden waarom ze zich in elkaars gezelschap bevinden - zo lijkt ook deze televisie-clan in alles geinteresseerd, behalve in elkaars beroep.
IK HEB DEZE WEEK vier dagen lang de programma’s gevolgd van RTL 4 & 5 - een niet geringe opgave, want het corvee begon om 6.30 met Hei Elei en duurde niet zelden tot diep in de nacht. En hoewel ik zo'n vijftig programma’s heb bekeken, en het ene panellid na de andere play-backer zag passeren, heeft niemand ook maar de suggestie gewekt dat hij of zij aan het werk zou zijn.
Bij de commerciele zender heeft niemand een baan: men verschijnt niet op het scherm uit professionele noodzaak, het is volstrekt overbodig om een of ander specialisme te demonstreren. De taak van de RTL-medewerkers is simpelweg om deel uit te maken van de RTL-medewerkers; ze moeten bij de clan horen, en dat kunnen ze door Hans met Hans aan te spreken, en Reinout met Reinout of Arnie, al naar gelang zijn rol van dat moment.
Zou er onverhoopt een achternaam vallen, dan kan de indruk worden gewekt dat niet iedereen vanzelfsprekend familie is van elkaar, en dat de ontmoetingen, de praatjes en de spelletjes beroepshalve zouden zijn geensceneerd. Dit vermoeden nu, dat fatale consequenties zou hebben, weet men in de regel meesterlijk te ontzenuwen.
Hier, op RTL-4!!
Ik ben een vreemdeling in deze wereld. Ik constateer dat niet met het gebruikelijk soort trots, waarmee mensen laten weten dat ze nooit de Story of de Prive lezen. Ik neem het voor wat het is: een gebrek aan kennis van mijn zijde, een blinde vlek in mijn bewustzijn. Tot nog toe ging ik ervan uit dat ik wist wat er zoal in Nederland te koop was. Over de grens voelde ik me gerechtigd een beeld te schetsen van dit land, van dit volk, omdat ik meende op de hoogte te zijn van de belangrijkste feiten. Ik had van Corry Konings gehoord, van Anne Lize van der Stoel en Gualtherie van Wezel; Gerard Reve kende ik van naam, evenals Marjan Berk en ik had zelfs een boek van Karin Spaink in handen gehad. Het leek mij dat ik een globaal overzicht had, van hoog naar laag, van groot naar klein, en dat zelfs de amorfe middenlaag niet aan mijn oog ontsnapte.
Vier dagen RTL hebben me van die geruststelling beroofd: ik weet sinds kort dat Marco Borsato - wiens naam me inderdaad eerder ter ore was gekomen - geen profvoetballer is; dat Jef getrouwd is met Sylvia, en dat die twee nu slechte tijden doormaken in de serie Goede tijden, slechte tijden. Maar meer nog realiseer ik me hoe buitenlands ik moet lijken in de ogen van al die RTL-kijkers, die blindelings hun weg vinden in dit televisie-universum.
Marco Borsato niet kennen!
Zoals ik ervan overtuigd ben dat iedere Nederlander die kan lezen op zijn minst een vage notie heeft wie Gerard Reve is, zo moet mijn onwetendheid op dit punt voor velen aan het ongelooflijke raken: hoort die man hier wel thuis?
Wie over inburgeringstrajecten praat en over de Nederlandse identiteit, doet er goed aan zich te realiseren dat er op het vierde en vijfde net een kennisgebied verborgen ligt waar de meeste bewindslieden en bestuurders geen weet van hebben. Er is allang sprake van een ander Nederland, een tweede Nederland, dat voor miljoenen kijkers vertrouwder is dan de officiele natie.
Zowel Bolkestein als Wallage zouden waarschijnlijk worden bestempeld als ongewenste vreemdelingen wanneer zij toelatingsexamen zouden moeten doen voor dit land, want de waarden die er gelden worden niet zozeer belichaamd door de Nederlandse regering of het koninklijk huis, maar vooral door de geheimzinnige Reinout Oerlemans, die eruit ziet als een goedwillende dokterszoon met leermoeilijkheden, maar die in werkelijkheid zo machtig is dat hij in meerdere programma’s tegelijk op kan treden, soms als zichzelf, soms incognito, als Arnie. In het nieuwe Nederland is hij de eerste gekozen kroonprins.
HANS MAGNUS ENZENSBERGER meende in 1985 dat ‘er een toestand te voorzien is, waarin zich steeds scherper van elkaar afgebakende culturele milieus ontwikkelen die geen gemeenschappelijke openbaarheid meer kennen’.
Tien jaar later durf ik de bewering aan dat die toestand niet langer voorzien hoeft te worden, omdat de langverwachte tweedeling een feit is. Tussen de publieke en de commerciele zenders vindt nauwelijks nog uitwisseling plaats. Het zijn werelden op zichzelf, ieder met eigen sterren, publiek, series en zelfs klimaten (op de weerkaart van RTL wordt het altijd een of twee graadjes warmer). In schijn bedienen zij hetzelfde Nederland, maar men kan wachten op de dag dat de commercielen bikkelhard met een andere vorstin op de proppen komen.
Het is daarom onterecht om de nieuwkomers te beschouwen als simpele naapers van het officiele bestel. Er wordt in Aalsmeer wel degelijk andere televisie gemaakt, volgens afwijkende normen.
Wat opvalt is de holistische benadering van RTL: alles hangt met alles samen, de scheiding tussen de diverse programma’s is toevallig en vloeiend - nooit scherp. Een voorbeeld. Op zaterdag 25 maart werd de Sterrenplaybackshow uitgezonden, met daarin opgenomen de Postcode Loterij. Al dagen daarvoor werden de kijkers door andere RTL-medewerkers voorbereid op wat hen die avond te wachten stond. In Koffietijd, het programma van Mireille en Hans, klonk plotsklaps een daverende stem, die riep: ‘Morgenavond doet RTL het weer: de Sterrenplaybackshow!’ Diezelfde dag kon de kijker in de Vijf Uur Show van Catherine Keyl een voorproefje zien van de Sterrenplaybackshow. Bovendien had Catherine Mireille als gast (Mireille dus van Koffietijd) die sprak over haar eigen programma en over haar deelname aan de aanstaande Sterrenplaybackshow. Daarna kwam Henny Huisman aan het woord, die vooruit mocht blikken op de komende Sterrenplaybackshow. En ten slotte volgde de apotheose zelf, waarin Hans & Mireille van Koffietijd onder aanmoediging van Henny optraden in diens Sterrenplaybackshow. Waarna Hans & Mireille nog aankondigden dat er aanstaande maandag weer een gloednieuwe Koffietijd te zien zou zijn.
Wat hier is gesneuveld, is het idee van programmering. De publieksomroepen kennen programma’s die op een bepaald tijdstip beginnen en ook weer ophouden. De verschillen tussen de onderdelen worden gemarkeerd door andere gezichten en door een eindtune. De ene presentator is geen surprise guest of jurylid in de volgende show. RTL heeft gebroken met die - in zekere zin conservatieve - tv-wetmatigheden. De commercielen bieden niet zozeer programma’s aan als wel een doorlopende voorstelling, die ‘s ochtends vroeg begint en ’s nachts eindigt. In de gidsen staan nog keurig de verschillende onderdelen vermeld met hun respectievelijke aanvangstijden, maar in werkelijkheid maakt de zender Een Programma waaraan al zijn mensen meewerken, in steeds wisselende formaties en vermommingen. Zelfs de buitenlandse series, zoals As the World Turns en The Bold and the Beautiful worden zo familiair ingekleed en uitgeleid dat je de indruk krijgt dat Ridge, Kim en de andere spelers voor de grap Engels spreken: het zijn gewoon broertjes en zusjes van Hans, Catherine, Berry en Mireille.
Het systeem is autarkisch, het refereert alleen aan zichzelf, aan de eigen mensen. Het is een gesloten circuit - daarbuiten lijkt geen leven mogelijk. De enige spelbreker is het RTL-nieuws, omdat daarin ook wel eens mannen als Jeltsin en Willy Claes verschijnen, terwijl die toch niet bij Aalsmeer onder contract staan. (Die koppen kwamen me na drie dagen wat vreemd voor, vooral ook omdat er een achternaam aan vast zat.) In een poging om die twee werelden van ons en niet-ons, van Aalsmeer en de Anderen, alsnog met elkaar te verbinden, neemt nieuwslezeres Loretta Schrijver dan ook zitting in het panel van Henny’s Sterrenplaybackshow. Ze laat zich daar trouwens gewoon Loretta noemen. En dat scheelt toch weer, bij de volgende nieuwsuitzending: het maakt de overgang minder abrupt.
'ALS EEN BEVOLKING wordt afgeleid met onbenulligheden, als het culturele leven verwordt tot een mallemolen van vermakelijkheden, als serieuze openbare gedachtenwisseling een soort kleuterpraat wordt, als de burger een toeschouwer wordt en publieke aangelegenheden een soort varietenummers worden, dan is het land in gevaar en de cultuur op sterven na dood.’ Aldus Neil Post man in zijn boek over ‘de geestdodende werking van de beeldbuis’. Het probleem met dit soort doemdenkers is dat zij zo graag alles verpletterende conclusies wil trekken. Het lukt ze maar niet om het medium serieus te nemen. Liever voorspellen zij de ondergang van een heel land dan een poging te wagen het televisie-aanbod nauwkeurig te onderzoeken. Bovendien is het moeilijk voor te stellen hoe burgers kunnen voorkomen dat zij ‘toeschouwers’ worden wanneer zij naar de televisie kijken.
Toch is de vraag naar de veranderingen die commerciele televisie teweeg heeft gebracht, gerechtvaardigd. Ik denk nu aan dat lelijke woord ‘publieksfunctie’, en de opvattingen die daarover bij de commercielen leven. Want anders dan de reputatie wil, zijn de RTL-zenders allesbehalve gebruikersvriendelijk. Als de commercie in eerste instantie haar publiek wil bedienen en amuseren, zou ze wel eens wat meer concessies mogen doen. De eerste twee dagen dat ik mij voor het scherm installeerde, voelde ik mij geen toeschouwer, maar een regelrechte gluurder, die stiekem naar zaken keek die mij niets aangingen. Dat was deels te wijten aan mijn gebrek aan kennis, maar tegelijkertijd leek ook geen van de presentatoren zich geroepen te voelen om mij hun wereld binnen te voeren. Telkens veronderstelden zij een enorm reservoir aan voorkennis.
Zoals Hans die tijdens Koffietijd Koos Alberts ontving. Het onderwerp was, heel vluchtig, de opheffing van Amsterdam als stadsgemeente.
Hans: ‘Wat vind je daar nou van?’
Koos: ‘Ik heb het er nog met Joke over gehad… en Joke zegt ook…’
Ik gok erop dat Joke de vrouw of de vriendin is van Koos Alberts, maar van Hans zal ik het niet te weten komen.
Of neem het doolhofspel in de Vijf Uur Show. Het is voorbij voor je er erg in hebt, maar Catherine Keyl peinst er niet over ook maar een spelregel uit te leggen. Of Caroline Tensen, die de Postcode Loterij presenteert, en ineens uitroept: ‘Maar dat kent u natuurlijk nog wel van Hitbingo’ - kennelijk weer een ander programma. Of Hans, ditmaal op bezoek bij Catherine, die zo blij is dat hij nu bij Berry (?) in de jury mag zitten, omdat Berry (?) normaal (?) bij hem in de jury zit.
Zo regende het dagenlang toespelingen en geheime codes. Ik voelde mij weer die eerstejaarsstudent die een filosofieboek ter hand nam en struikelde over de verwijzingen naar Kant, Leibniz en Gadamer zonder dat de auteur het de moeite waard vond om uit te leggen wat die mensen dan hadden geschreven. (Schrikbeeld: wat als het gros van de vaste kijkers net zo weinig van het officiele Nederland begrijpt dat in Den Haag en Hilversum gestalte krijgt, als ik van RTL?)
Er schuilt iets geslotens, iets hermeneutisch in de beide zenders. Natuurlijk, het trouwe publiek is op de hoogte - zoals filosofen zich al doende namen, begrippen en axioma’s eigen maken. Maar waarom de tv- directie van de commercielen zich zo hartstochtelijk verzet tegen elke nieuwe kijker die zich aandient, dat begrijp ik niet.
IS HET AANBOD van RTL onbenullig? Dan toch van een hoogst gecompliceerde onbenulligheid. Het is niet alleen een serie als As the World Turns, waarin de relaties van de hoofd- en bijrolspelers zo wijd vertakt zijn en zo breed uitwaaieren, dat je een wiskundige boom nodig hebt om hun verwantschapssysteem in kaart te brengen. (Ik kan me maar niet losmaken van het idee dat alle kijkers die in staat zijn deze soap te volgen, heel goed priemgetallen zouden kunnen bepalen, of onderzoek zouden kunnen doen naar logaritmen.) RTL vergt sowieso veel van haar kijkers. Er is geen sprake van dat een buitenstaander als ik zomaar kan inhaken. In bijna alle Nederlandstalige programma’s wordt gespeculeerd op het feit dat de kijker ‘de bladen’ bijhoudt - daarmee wordt bijvoorbeeld de Marie Claire bedoeld - en op de hoogte is van de Umwelt van de artiesten. Je moet je moeite getroosten om bij deze familie te horen. Er is geen tussenweg: of je maakt er deel van uit, of je wordt buitengesloten. Het station is via een esoterisch systeem beveiligd tegen pottekijkers.
In die zin vraagt het station de consument om onzichtbare arbeid te verrichten. Vroeger werd het tot de taak van vrouwen gerekend om veel energie te steken in relatie- en familieaangelegenheden; een hoop werk met weinig tastbaar rendement. Op de vraag waar ze het allemaal voor deden, hoorden vrouwen te antwoorden: ‘Ach, voor de gezelligheid.’
Daarom denk ik dat RTL4 een stralende toekomst tegemoet kan zien. Want de meeste vrouwen doen het nog steeds zo. En met RTL5 zal het modderen blijven. Want mannen verdommen dat.
Het gaat, zoals gezegd, om een tweedeling - een die veel ouder is dan het medium doet vermoeden.