Rita Verdonk deed Den Haag afgelopen week weer perplex staan. Opnieuw wist de minister van Vreemdelingenzaken en Integratie in de Haagse binnenwereld de woede van velen op de hals te halen. Ze stelde het vvd-leiderschap van Mark Rutte ter discussie op basis van de stembusuitslag en ging daarmee in tegen het partijreglement en de fractiemores. Ze deelde haar boodschap niet eerst intern mee, maar deed dat in een kroeg tegenover de pers op het moment dat de fractie afscheid nam van partijprominenten als voormalig partijleider Jozias van Aartsen. Grote schande werd ervan gesproken in het wereldje. Maar die wereld met zijn eigen taal en omgangsvormen lapt Verdonk aan haar laars. Moedwillig, zegt de een. Uit domheid, beweert de ander. Hoe het ook zij, politiek Den Haag, de vvd voorop, kampt met een serieus probleem. De democratische regels en gebruiken, en de betekenis van woorden daarin, worden van binnenuit aangevallen en uitgehold met de gebruiken en de taal uit de wereld van de dramademocratie. Verdonk en haar campagnestrategen zijn niet de enigen die deze taal spreken, maar ze gebruiken hem wel onbeschaamder dan menig ander.
In de wereld van de dramademocratie laat je een unieke gebeurtenis in de politieke geschiedenis niet zomaar voorbijgaan, ook al weet je dat die gebeurtenis volgens de regels van het tot dan toe gespeelde spel geen gevolgen zal hebben. In die wereld is het niet voldoende als een grijze voorzitter van de Kiesraad op neutrale toon voorleest dat jij van de vvd-kandidaten 620.555 stemmen hebt vergaard en daarna op even neutrale toon het geringere aantal van lijsttrekker Mark Rutte noemt. Daarmee markeer je dat historische moment niet voldoende.
In de wereld van de dramademocratie kondig je dan voor televisiecamera’s aan dat je dit fantastische nieuws even een nachtje op je wilt laten inwerken en een dag later zult laten weten welke betekenis je eraan geeft. Na dat nachtje ga je niet naar je fractie en ook niet naar het perscentrum Nieuwspoort, symbool van Haagse regels en gebruiken, om te zeggen wat je te zeggen hebt, maar naar een gewone kroeg, tenslotte kreeg je al die stemmen van gewone mensen die een hekel hebben aan ‘Den Haag’. In die kroeg heb je dan zogenaamd afgesproken met alle mensen die je hebben geholpen bij je campagne. Zelf weet je dat ze op één of twee handen te tellen zijn, maar daar is het je ook helemaal niet om te doen. Het is je te doen om het beeld. Geen dramademocratie immers zonder beeld.
De pers die dat beeld moet verzorgen, bestel je om kwart over vijf en laat je vervolgens bijna drie kwartier wachten op je komst, want je grootse entree wil je maken om iets voor zes uur ’s avonds in een stampvol café. Het script uit de wereld van de dramademocratie schrijft niet alleen beeld voor, maar ook dat je dat beeld en de boodschap rechtstreeks via een nieuwsprogramma, in dit geval het nos-Journaal, de wereld in slingert.
Die boodschap moet vervolgens te vangen zijn in een korte zin die goed bekt, want alleen dat soort zinnen blijft hangen in jouw wereld. Je twee campagnestrategen hebben die zin voor je verzonnen: de kiezers willen de ‘koers-Verdonk’. En ook nog een andere cruciale zin, die ook al zo makkelijk in het gehoor ligt: ‘veertig partijbonzen’ zijn tegen. En niet te vergeten je waarschuwing dat de grenzen weer opengaan, ook al zo lekker kort.
Dat je statement wordt gezien als een greep naar de macht binnen de vvd, die je vervolgens niet krijgt omdat de fractie zich achter lijsttrekker Rutte blijft scharen, hindert je niet. In jouw wereld van de dramademocratie heb je je mediamomenten dan al lang gehad. Sterker, je hebt er nog één extra moment, gratis en voor niks, bij gekregen: als je de fractiekamer verlaat, waar de rest van je fractiegenoten je de oren heeft gewassen. Weer is de pers daar, wederom kun je rechtstreeks je kiezers laten weten dat jouw stemmenzege als gevolg van de koers-Verdonk niet onopgemerkt is gebleven.
De kranten mogen de volgende dag dan koppen ‘couppoging mislukt’, je fractie- en partijgenoten die een bloedhekel aan je hebben mogen je dan vervloeken en uitlachen omdat je in hun ogen hebt verloren, maar in jouw wereld is de actie geslaagd: je kreeg veel mediamomenten waarin je naar voren wist te komen als een vrouw die de dagelijkse zorgen van de gewone kiezer begrijpt, het politieke ons-kent-ons-systeem bevecht, tegenstand krijgt van de bobo’s en de bonzen, maar uiteindelijk weet wat loyaliteit is.
Verdonks kiezers vonden het allemaal prachtig. Zelfs mensen die niet op haar hebben gestemd, heeft ze aan het twijfelen gebracht over Ruttes aanspraak op het leiderschap. Binnen de vvd en ook de rest van politiek Den Haag kunnen ze haar bloed echter wel drinken. Niet omdat ze macht wil, dat willen er wel meer op het Binnenhof. Maar omdat Verdonk moedwillig recht op haar tegenstanders afvaart op een wijze die indruist tegen alle Haagse regels en conventies. Dat maakt haar ook zo moeilijk te bestrijden en de woede van haar tegenstanders zo machteloos.
Er waren vorige week scheldkanonnades aan Verdonks adres waarvoor op het voetbalveld de rode kaart zou worden getrokken. Er waren vvd’ers die wilden dat ze uit de fractie wordt geschopt, maar ook laconiekere partijgenoten die het erop hielden dat ze dom is. Maar hoe de reacties ook luidden, ze maken niet dat Verdonk weggaat, laat staan dat het electoraat dat ze aanspreekt weggaat. Dat laatste is ruim vier jaar na de opkomst van Pim Fortuyn nog steeds het probleem waarmee menig politieke partij worstelt en de vvd in het bijzonder: toekomst bieden en richting geven aan kiezers die onzeker zijn over hun baan, hun woonomgeving, de kansen voor hun kinderen, de verzorging van hun ouders, de veiligheid op straat en in de wereld.
Als daar geen adequaat antwoord op komt, zo schreef de Vlaamse hoogleraar Mark Elchardus in zijn boek De dramademocratie, zullen populistische partijen of politici met simpele frases die niet zijn ingegeven door een ideologie maar door de regels van de dramaturgie, inspelen op de gevoelens van onbehagen bij de bevolking en daarmee de haat en de kleingeestigheid in de samenleving doen groeien. Daar moreel superieur eigen gedrag tegenover zetten verwordt volgens hem te vaak tot het jezelf verheven achten boven anderen die er een andere mening op na houden.
Wie met deze waarschuwing van de Vlaamse hoogleraar in het achterhoofd terugkijkt naar het spoeddebat in de Tweede Kamer over het generaal pardon, eveneens vorige week, voelt de ongemakkelijke vraag in zich opkomen of ook hier het drama in de Tweede Kamer niet het hoofddoel was, belangrijker dan het wel en wee van de ‘oude’ asielzoekers. Of hier het tonen van het eigen, moreel superieur geachte gedrag tegenover minister Verdonk, de vvd en het cda niet op de eerste plaats kwam. Of de nieuwe meerderheid in de Tweede Kamer zich niet vooral door kleingeestige wraakgevoelens jegens minister Verdonk liet leiden. Wie zo kijkt ziet een patroon dat onrustig maakt, omdat werd gestreden met middelen die ook Verdonk gebruikt: de macht van het getal en het moedwillig doorbreken van de parlementaire mores.
Het debat over het generaal pardon zorgde in ieder geval voor de tweede keer binnen twee dagen voor een unieke gebeurtenis in Den Haag. Nog maar net beëdigd in zijn nieuwe samenstelling nam de Tweede Kamer een motie van pvda-leider Wouter Bos aan die het demissionaire kabinet wil dwingen het uitzettingsbeleid van ‘oude’ asielzoekers op te schorten en daarmee niet zoals te doen gebruikelijk te wachten tot daarover in de kabinetsformatie overeenstemming is bereikt.
De woede van de demissionaire coalitiegenoten cda en vvd hierover is te vergelijken met die welke twee dagen eerder door de Kamer golfde na Verdonks actie binnen de vvd. Ook in de formele reactie op de motie is de parallel te trekken met de reactie op Verdonks solo. De minister van Vreemdelingenzaken, en met haar het hele kabinet, raadde de motie af. Net zoals Rutte en zijn fractie van geen wijken wilden weten toen Verdonk opperde dat er betekenis gehecht moest worden aan het grote aantal stemmen dat zij kreeg.
Het zorgde allemaal voor veel drama in de politiek, maar loste het ook iets op?
Het generaal pardon komt er, al is het niet zolang dit kabinet van cda en vvd demissionair is. Ook zonder de motie was het generaal pardon er overigens gekomen. Bij het cda kunnen ze ook tot 76 tellen. Bos heeft met zijn motie dus concreet niets bereikt. Wel hebben de toch al moeilijk geachte coalitiebesprekingen tussen cda en de oppositiepartijen pvda, sp en GroenLinks een dosis onderling wantrouwen toegediend gekregen waar voorlopig onvoldoende antidosis tegen beschikbaar is.
Ook bij de vvd is er concreet niets bereikt. Bij de liberalen blijft de interne machtsvraag doorsudderen. Zelfs als minister Verdonk door de Kamer zou zijn weggestuurd omdat ze de motie over het generaal pardon niet uitvoert, gaat ze niet weg. Ze is dan nog altijd kamerlid met een grote kiezersschare achter zich die haar als weggestuurde minister zelfs nog meer zou hebben geadoreerd.
En ook al heeft Rutte gezegd over Verdonks interne actie zand te willen strooien, dat helpt niet als achter de vraag welk poppetje bij de vvd de macht heeft, de veel belangrijker vraag speelt op welke kiezers de partij zich wil richten en met wat voor soort taal, tot hoever de partij naar haar kiezers wil luisteren zonder haar liberale idealen en integriteit in de waagschaal te stellen. Wat Verdonk wel heeft bereikt, net als Bos met zijn motie, is een nog groter wantrouwen, binnen haar partij in elkaar en daarbuiten in de politiek in het algemeen. Met dank aan de dramademocratie.