De confrontatie bij Marikana in 2012 tussen arbeiders van een platinamijn en politie leidde tot 34 dode stakers, van wie een deel in de rug geschoten. ‘Zelfverdediging’. De documentaire haalde die gotspe onderuit, mede dankzij beeldmateriaal van politie en mijnbeveiliging zelf. Tragedie in het kwadraat omdat dit ‘Sharpeville revisited’ niet onder verantwoordelijkheid viel van Verwoerds apartheidsregime maar van Zuma’s anc. Autoriteiten en zwaarbewapende agenten waren deze keer van dezelfde huidskleur als de doden en gewonden. Wit waren alleen nog het mijnmanagement, de directie van de in Londen zetelende onderneming en verenigde aandeelhouders aller landen. Mijn toespeling op marxistisch jargon spiegelt de ideologie en sfeer die Vermeulen aantreft bij een groot deel van de Zuid-Afrikaanse armen. Bij de radicale aanhang van Julius Malema’s eff (‘economische vrijheidsstrijders’) bijvoorbeeld, populist, bedreiger van Boeren en van paladijn tot vijand van Zuma geworden.
Vermeulen begint zijn reis op de stadiontribune bij het afscheid van Mandela en is even verbluft als wij kijkers destijds wanneer Zuma daar wordt weggehoond. Vernedering voor gans de wereld, maar ook dubbel afscheid: van Madiba en van hoop en verwachting die het anc belichaamde voor het arme deel van de bevolking. Op de eretribune zonder twijfel Cyril Ramaphosa, strijdmakker van Mandela, ooit leider van de anc-gerelateerde mijnwerkersbond num. Die destijds mijnwerkershostels met concentratiekampen vergeleek en nu daarover, en over de onveranderd erbarmelijke lonen en arbeidsomstandigheden, niets meer laat horen. Na een succesvolle politieke carrière is hij schatrijk ondernemer. Zijn num heeft nauwelijks nog aanhang in Marikana: daar voert afsplitsing amcu de strijd aan. Net als eff ziet amcu Zuma en Ramiphosa als verraders, al lijken de leiders van de bond die zich ‘apolitic and noncommunist’ noemt minder demagogisch. Een amcu-man analyseert de wortels van het huidige economisch-sociale onrecht, in stand gehouden door wit en nieuwrijk zwart.
Zelfs op Mandela’s rol bij het economisch fundament klinkt kritiek. Plots verschijnen zingend drie rode baretten van eff. Eentje kondigt oorlog en revolutie aan. ‘Bloedvergieten?’ vraagt Bram. ‘Je weet toch wel wat oorlog is?’ luidt het korzelige antwoord. De amcu-man distantieert zich meteen. Dan neemt een andere baret, kennelijk geschrokken, het woord. ‘We moeten “oorlog” niet letterlijk nemen. Veel leden moeten nog politiek bijgeschoold worden’, zegt hij hintend naar de oorlogsbode. Die knikt enthousiast ‘ja’, wat tamelijk komisch is. Maar weinig komisch is het voortdurende sociale onrecht dat een marxistische reactie maar al te begrijpelijk maakt, wat ook de intenties van een man als Malema (op zijn beurt beschuldigd van zelfverrijking, racisme en despotisme) mogen zijn. In aflevering 3 reist Vermeulen door Zambia langs een spoorweg en met een trein die al in 1964 door China zijn geschonken. Daarvoor wordt volop terugbetaald, zeggen sommigen: overal vind je Chinese ondernemingen, werknemers en kleine zelfstandigen die, gesteund door goedkope Chinese leningen, pakweg de Zambiaanse kippenboer van de markt concurreren. Waar tegenover staat dat er ook Zambianen in China het fundament voor eigen rijkdom leggen. Zambiaanse arbeiders klagen over Chinese uitbuiting en onveilige arbeidsomstandigheden; Chinezen klagen over Zambiaanse onkunde en looneisen. Verder afleveringen over Zimbabwe en Angola. Belangrijke televisie.
Doke Romeijn en Stefanie de Brouwer (regie), Bram Vermeulen (presentatie en interviews), Dwars door Afrika, zondags, NPO 2, 20.20 uur, vanaf 7 september
Beeld: Bram Vermeulen in Dwars door Afrika (VPRO).