AMSTERDAM – Robert Reich praat langzaam en gedecideerd. Reich, in Nederland voor de promotie van zijn boek Superkapitalisme en de bedreiging voor onze democratie, ziet zichzelf als een activist die de burgers van de westerse wereld wakker wil schudden. Hij omschrijft zijn boek als een ‘quiet call to arms’ voor de inwoners van de VS en andere westerse staten. Want het gaat mis. Robert Reich: ‘Europa loopt tien jaar achter op de VS, maar het gaat dezelfde kant op. Ook hier gaan bedrijfsbelangen een steeds groter deel van de politiek bepalen, gaan politici steeds minder luisteren naar burgers en gaan die burgers steeds meer het vertrouwen in de democratie verliezen. De sociale traditie is in Europa sterker, daarom gaat het proces hier langzamer. Maar de sociale waarden worden steeds verder uitgehold en de EU laat de afbraak daarvan steeds meer toe.’ Reichs analyse van de samenhang tussen economische groei en afbraak van de sociale waarden betekent niet automatisch dat hij pleit voor klassiek linkse oplossingen, zoals tariefmuren of promotie van arbeidersrechten. Reich: ‘Ik heb een hekel aan slogans. Links en rechts blijven altijd vastzitten in hetzelfde oude liedje. Ik wil mensen juist verbanden laten zien. Als ik een Nederlander zou zijn, was ik in oktober 2004 niet op het Museumplein gaan staan om te protesteren tegen de afbraak van sociale waarden. Ik zou de mensen laten zien dat tegenover die afbraak ook positieve dingen staan, zonder partij te kiezen. In Frankrijk is nu het gevecht gaande om de 35-urige werkweek. Er wordt veel gerept van het verlies van arbeidersrechten. Maar mensen moeten beseffen dat het een ruil is. Je kunt niet én weinig werken én in steeds meer luxe leven. There is no free lunch.’

Volgens Reich vechten verschillende delen van onze hersenen om aandacht bij het maken van economische keuzes. Het consumentendeel, dat gewoon de beste koop wil, en het burgerdeel, dat geeft om sociale waarden. Reich: ‘Helaas wint het consumentendeel meestal. We willen zo veel mogelijk, zo goedkoop mogelijk. Op die manier dwingen we grote bedrijven steeds zwaarder te concurreren en dus meer te knippen in lonen en arbeidersrechten. Een consument zal bijna nooit vrijwillig kiezen voor het duurdere maar verantwoorde product, want hij weet niet of de rest van de consumenten dat ook doet. En bedrijven die zelf sociale verantwoordelijkheid nemen, zijn een illusie. Een bedrijf is per definitie niet moreel.

Van oudsher verwachten burgers in het Westen dat de democratie zorgt voor basale handhaving van sociale rechten. Daar gaat het mis in het superkapitalisme: bedrijven hebben het tegenwoordig voor het zeggen in de politiek. In Washington zijn 45.000 lobbyisten actief. Bedrijven kunnen het zich in een steeds competitiever wordende economie niet veroorloven dat publieke wetgeving ze in de weg gaat staan.’

Daarom moet volgens Reich juist de staat maatregelen nemen die de erosie van sociale waarden tegengaan: ‘We hebben allemaal zorgen over de staat van onze planeet, onze samenleving. Er is een vorm nodig om deze zorgen uit te drukken, en dat is de staat, de democratie. Die moet bedrijven aan regels binden.’ Met de buitenlandse overname van grote Nederlandse bedrijven lijkt het superkapitalisme voor Nederland onvermijdbaar. Reichs sterke democratie moet dus ingrijpen. Maar wat heeft een klein land als Nederland in te brengen op de internationale markt? ‘De EU is beter in staat grenzen te stellen. Elk bedrijf wil zaken doen in Europa, dus kan de EU eisen stellen. Nederland is daarin afhankelijk van Brussel. Wat ik hier in Nederland te horen kreeg, is grote angst voor overnames van oude Nederlandse bedrijven, zoals klm, Philips en Unilever. Maar ik denk dat dát niet het probleem is. Het is het resultaat van een gezonde global competitie. Het maakt niet uit of een bedrijf Spaans is of Nederlands. Er bestaan geen puur nationale producten meer.’

Hij verwijst naar de nieuwe heupen die hij onlangs kreeg. De heupstukken zijn gemaakt in Duitsland, ontworpen in Frankrijk en geproduceerd door een Amerikaanse firma. ‘We are becoming global, that is a fact.’ Dat vormt volgens Reich geen enkele bedreiging: ‘Het gaat niet om de nationaliteit van een bedrijf. Alles hangt af van de graad van educatie en innovatie. Daar zit de enige echte competitie.’

Op de vraag welk democratisch systeem het best geschikt is om het superkapitalisme het hoofd te bieden, geeft Reich geen duidelijk antwoord. Hij verwijst liever naar de verantwoordelijkheid van burgers. Want die zijn, volgens Reich, uiteindelijk de enigen die dit proces een halt kunnen toeroepen: ‘En ja, ik heb vertrouwen in die burgers. Wie zou het anders moeten doen? ceo’s van grote bedrijven? Politici die hun oor laten hangen naar lobbyisten? In wie zou ik anders mijn vertrouwen moeten stellen dan in de burgers?’

……………………………………………………………………………………………………….
Extra ONLINE:
‘Een terugkeer naar de echte democratie is de enige oplossing’

Volgens Robert Reich is er sprake van een mondiale reactie tegen de excessen van het (super)kapitalisme. ‘Kiezers keren zich tegen de vrije handel, en demagogen staan overal op om de boel op te jutten.’ Maar een revolutie ziet hij niet direct komen.

AMSTERDAM – Volgens Robert Reich zijn burgers zich te weinig bewust van wat hun economische keuzes betekenen. Altijd het goedkoopste product eisen, zorgt ervoor dat multinationals ten koste van hun personeel of de planeet zorgen voor lagere prijzen. De politiek wordt beheerst door dezelfde grote bedrijven, die bij de regimes waarin ze opereren de meest gunstige politiek bepleiten via duizenden lobbyisten.

Afrika heeft moeite om mee te doen op het internationale toneel, doordat de EU en de VS de eigen boeren zwaar subsidiëren en beschermen. Robert Reich: ‘Een heel simpele manier om veel armoede de wereld uit te helpen is het opheffen van die barrières. De EU, VS en Japan willen koste wat kost hun boeren beschermen, en die boeren hebben een gigantische politieke invloed. In de VS gaat het om grote landbouwbedrijven die vaak in handen zijn van nog grotere bedrijven. Die kunnen best zonder subsidies, eventueel verlies kunnen ze binnen andere takken van het bedrijf oplossen. En wat de Amerikaanse burger niet doorheeft: hij betaalt al meer voor zijn producten omdat goedkopere alternatieven uit Afrika de markt niet bereiken, maar hij betaalt ook extra belasting voor al die subsidies. Het is een situatie die zo snel mogelijk moet verdwijnen. In Europa zijn meer kleine boeren, ik weet daar niet genoeg van, maar ik denk dat ook daar subsidies best geleidelijk kunnen en moeten verdwijnen om Afrika een kans te geven op de internationale markt.’

China en Rusland opereren al lang globaal. Toch is er in Rusland geen sprake van een democratie zoals wij die kennen, en in China is ze simpelweg afwezig. Reich: ‘Dat was nieuw voor ons, dat China opeens in staat bleek mee te spelen in een kapitalistische wereld. We hebben lang gedacht dat democratie en kapitalisme onherroepelijk met elkaar verbonden waren. Nee dus. China is een zeer autoritaire staat die desondanks een van de belangrijkste spelers op de globale markt is geworden, met een soort autocratisch kapitalisme. Rusland is een geval apart, daar wordt natuurlijk wel gekozen, maar het is niet het soort democratie zoals wij die kennen. Toch zit ook Rusland op het pad naar superkapitalisme. Daar komt nog bij dat in Rusland veel politieke macht in handen van private spelers is gekomen tijdens de privatiseringen van staatsbedrijven. Ik denk dat de grootste uitdaging voor deze landen transparantie is, op een gegeven moment is dat onmisbaar in de handel.’

Reich stelde aan het begin van het gesprek al dat Europa tien jaar achterloopt op de VS wat superkapitalisme betreft. In Nederland viel hem op dat er nog een relatief hoog vertrouwen is in bedrijven: ‘Mensen hier verwachten nog dat bedrijven zich verantwoordelijk zullen gedragen. Dat is bijzonder. Ik weet niet of die situatie gaat verslechteren nu veel Nederlandse bedrijven door buitenlanders zijn overgenomen. Ik vind verslechteren een stigmatiserend woord, maar ik denk wel dat het moeilijk gaat worden voor Nederland om vast te houden aan de traditionele sociale verantwoordelijkheid. Ik hoop dat het lukt.’

Met de VS als thuisbasis van het superkapitalisme hangt de door Reich zo gewenste terugkeer naar de democratie in grote mate af van de komende presidentsverkiezingen. Hij kent Hillary Clinton al veertig jaar, ze zijn zelfs nog eens samen naar de film geweest in hun studietijd. Toch lijkt hij enthousiaster over Obama: ‘Het is zo belangrijk om jonge mensen te betrekken bij de politiek, en ik zie de laatste jaren een duidelijke trend waarin jongeren niets met politiek te maken willen hebben. Barack Obama is de eerste sinds J.F. Kennedy die jongeren echt enthousiast maakt over de democratie. Dat enthousiasme over wat we kunnen bereiken is precies wat we nodig hebben. Mijn vormende jaren in politiek opzicht waren overigens de tijd toen J.F. Kennedy en Martin Luther King actief waren. Die mannen hebben ervoor gezorgd dat ik geïnteresseerd raakte in de politiek.’

De situatie zoals Reich die schetst roept herinneringen op aan de wereld van Marx: een kleine groep rijke industriëlen die steeds machtiger worden, en een grote groep plebejers die er met de dag meer bij inschieten ten bate van hun bazen. Zie hij een revolutie aankomen? Reich: ‘Nee, die directe dreiging zie ik niet. Maar er is wel degelijk sprake van een mondiale reactie tegen de excessen van het kapitalisme. Kiezers keren zich tegen de vrije handel, en demagogen staan overal op om de boel op te jutten. Je kunt je afvragen of de radicale islam een reactie is tegen moderniteit. Er is overal angst voor het vreemde, partijen die dit uitbuiten hebben momenteel veel succes in Europa. Volgens mij is een terugkeer naar de echte, sterke democratie de enige oplossing, het enige wat kan helpen.’

Robert B. Reich, Superkapitalisme en de bedreiging voor onze democratie. Business Contact,
€ 24,90.