Het is zondagavond, acht uur Moskou-tijd, en vier zwangere Nederlandse buiken vullen het tv-scherm van tientallen miljoenen Russen. Dmitri Kiseljov, presentator van het vlaggenschip van de Poetin-propaganda, Vesti Nedeli (‘Nieuws van de week’) van de staatstelevisie, vertelt het verhaal van het verwisselde sperma in de Utrechtse ivf-kliniek. De opwinding daarover is een nieuw bewijs voor de schijnheiligheid van het West-Europese, liberale model, betoogt hij op de honende toon die zijn handelsmerk is: als ras en volk geen rol meer spelen, maakt het toch zeker ook niet uit of je als blanke vrouw onverwacht een zwart kindje krijgt?
Maar het gaat Kiseljov om iets anders. De Nederlandse inlichtingendiensten, zegt hij, geven de Russen overal de schuld van – zie hun leugens over de ramp met de MH17. Nu zeggen ze dat Russische hackers verantwoordelijk zijn geweest voor de spermaverwisseling – die zouden de database van de ivf-kliniek in het ongerede hebben gebracht. In gedachten zie je miljoenen Russen, in heel dat reusachtige land tussen Smolensk en Chabarovsk, voor de tv die hun voornaamste nieuwsbron is, het hoofd schudden: het moet niet gekker worden met de russofobie in Nederland!
De bijdrage was niet humoristisch bedoeld. Kiseljov is geen Russische Arjen Lubach, maar de directeur van het Russische staatsmediaconglomeraat Rossija Segodnja, waaronder ook op het buitenland gerichte propaganda-instrumenten vallen. Humor is vreemd aan Ruslands propagandapaus nummer één – tenzij je hoon en belediging als vormen van humor wilt beschouwen. De essayachtige teksten waarmee hij de reportages van Vesti Nedeli inleidt, nodigen vooral uit tot verontwaardiging en sarcasme.
Toch heb ik de afgelopen weken één keer moeten lachen. Wel vijf keer liet Vesti Nedeli in één uitzending zien hoe president Obama bij zijn afscheidsrede een traantje wegpinkte. Een krokodillentraan dan: voor de Russische televisiepropaganda is Obama de slechterik die Syrië en Oekraïne in de oorlog heeft gestort en de Amerikaanse samenleving heeft verwoest. Vervolgens liet Kiseljov zien hoe Obama een medaille kreeg en er zelf een uitreikte aan vice-president Joe Biden. ‘Net als de politieke leiders in de laatste jaren van de Sovjet-Unie’, zei Kiseljov. Dat was geen adequate, maar wel een grappige vergelijking met gerontocraten als Breznjev, Soeslov en Oestinov die elkaar in de jaren tachtig ook regelmatig onderscheidingen opspeldden. Het was ook een grapje met bijbetekenis: dit ‘liberale’ Amerika is, met Donald Trump, nu voorgoed voorbij, net als de Sovjet-Unie.
Ik ben regelmatig naar Vesti Nedeli begonnen te kijken in 2014, tijdens de Maidan-opstand in Kiev. Dat kan via satelliet of op het YouTube-kanaal van de uitzending. Die duurt meer dan twee uur en heeft de vorm van een weekoverzicht, met zowel binnen- als buitenlandse onderwerpen. Ik had mij tot dan decennia niet erg beziggehouden met Rusland. Natuurlijk: ik wist uit de krant dat onder Poetin de meeste onafhankelijke media de nek waren omgedraaid en de macht van het Kremlin zich inmiddels manifesteerde in rituelen en gedachten die bepaald niet de indruk van een democratie wekken. Maar dat Vesti Nedeli – en trouwens ook de rest van de ‘nieuwsvoorziening’ van de Russische staatstelevisie – zó agressief revisionistisch zou zijn, zó antiwesters, zo militaristisch en zozeer feitenvrije agitprop – dat had ik niet vermoed.
Mijn naïviteit deelde ik vermoedelijk met veel andere Nederlanders, je wilt er gewoon niet aan dat partnerschap plotseling vijandschap wordt. En Rusland is nu eenmaal een groot land, met een – nog afgezien van de traumatiserende sovjetperiode – heel eigen wordingsgeschiedenis, waarop je niet zonder meer de tussen Dokkum en Vaals gangbare waardenvoorstellingen kunt loslaten. Omdat het zo groot is, is het ook een land met veel getalenteerde mensen, die zichzelf vaak als het middelpunt der aarde zien. Voor wie in een groot land woont, is de buitenwereld vér weg – wat dat betreft lijken Russen op Amerikanen. Vesti Nedeli maakte in 2014 korte metten met mijn goedwillende ambivalentie.
Er is de laatste tijd veel aandacht voor de mogelijke invloed van Russische propaganda op de destabilisatie van het Westen, middels de Engelstalige tv-zender RT, het in tientallen talen opererende persbureau Spoetnik, de trollenfabrieken, de vage websites met hetzerig fake-nieuws. Die propaganda is erop gericht de indruk te wekken dat ‘niets waar is en alles mogelijk’ – om het baanbrekende boek van de Britse journalist Peter Pomerantsev te parafraseren. De op het buitenland gerichte Kremlin-propaganda beoogt niet zozeer Russische standpunten over het voetlicht te brengen, maar richt zich op het ondermijnen en diskrediteren van elke op feiten gebaseerde gedachtenuitwisseling, zoals die aan het liberale, democratische wereldbeeld ten grondslag ligt (of zou moeten liggen). Er zit systeem in deze media-waanzin en we weten zelfs wie de bedenker is van deze strategie: Poetins chef-ideoloog Vladislav Soerkov.
Het zaaien van twijfel is echter niet de agenda van Vesti Nedeli, dat zich richt op de Russen zelf, of de tientallen miljoenen die deel uitmaken van de Roeski Mir (Russische Wereld). Daaronder wordt iedereen verstaan die binnen en buiten de grenzen van de Russische Federatie door traditie of taal op de een of andere manier met de Russische zaak is verbonden.
De boodschap van Vesti Nedeli is volstrekt niet dat alles betrekkelijk is, integendeel: het programma is een wekelijks feest van revanchisme en herstel van Ruslands grootsheid, bezwering van de superioriteit van het Russisch levensgevoel, de goedertieren macht van president Poetin, de militaire macht van Rusland en het opsporen en aanklagen van geniepige vijanden van het Russisch ideaal. De overeenkomst met op het buitenland gerichte propaganda is hoogstens een aan verachting grenzende benadering van feiten. Waarheid is wat het Russische ‘patriottisme’ goed uitkomt, en objectiviteit bestaat niet in de journalistiek – heeft Kiseljov zelf verklaard. Als enige Russische journalist is hem een reisverbod voor de EU en de VS opgelegd, in het kader van de Krim-sancties.
Tijdens de Maidan-opstand, de annexatie van de Krim, het begin van de oorlog in Oost-Oekraïne en het neerschieten van de MH17 was Vesti Nedeli van een ongelooflijke agressiviteit. In Kiev vond een fascistische staatsgreep plaats onder leiding van de regering-Obama, die uitgelopen was op de genocide van het Russische volk wanneer de patriotten op de Krim en in Donbas en Luhansk niet naar de wapenen hadden gegrepen, zo was het beeld. Uit deze periode dateert ook de fameuze bijdrage van Kiseljov waarin hij zich hardop afvroeg of de VS zich wel realiseerden dat Rusland als enige natie met kernwapens Amerika in de as kon leggen. Dat illustreerde hij met kaartjes en een quasi-technische uiteenzetting over een onverwoestbaar systeem dat na een verrassingsaanval van de VS een Russische vernietigingsslag zou garanderen.
Op zich geen nieuws: wederzijds gegarandeerde destructie is sinds jaar en dag de grondgedachte achter het nucleair evenwicht. Maar dat het Kremlin, via Vesti Nedeli, het dreigement de wereld in zond, was toch een verrassing. Het werd enkele maanden later gevolgd door een bevestiging van Poetin in een tv-interview: hij had de kernmacht van Rusland achter de hand gehouden, voor het geval het Westen de annexatie van de Krim militair had willen verhinderen.
Ook begin dit jaar nog, bij het begin van de Russische bombardementen op Aleppo, schilderde Kiseljov de mogelijkheid van een wereldoorlog. Het Russische volk, luidt de doctrine, is bereid tot elk offer voor zijn staat, zoals de geschiedenis heeft aangetoond en de orthodoxe kerk verkondigt. In het Westen zijn corrupte politici aan de macht die desnoods met wapens de rest van de wereld hun zedenverval en materialisme willen opdringen. In Rusland is dit gevaar gelukkig verdwenen nu de ‘vijfde kolonne’, zoals die zich in 2011 nog manifesteerde bij grote demonstraties, onschadelijk is gemaakt.
Maar in Europa, waar de bevolking het water aan de lippen staat door de dictatuur van de Europese Unie en door de corrupte politieke elites binnengelaten miljoenen moslimvluchtelingen, is de situatie benard. Gelukkig zijn in veel Europese landen patriotten van het type Le Pen, Wilders of Orbán opgestaan die, het lichtend voorbeeld van de ‘ware democratie’ in Rusland voor ogen, het tij zullen keren. En in de VS was er de visionaire presidentskandidaat Trump. Kiseljov vierde Brexit als hun eerste overwinning.
Tot vorig jaar had ik Vesti Nedeli vooral gezien als een propagandistische uiting van een helaas snel tot dictatuur vervallend land – niet fijn, maar toch in essentie een ver-van-mijn-bed-show uit een naar Europese begrippen enigszins exotisch land. Maar langzamerhand neemt de uitzending steeds meer het karakter aan van een bedreigend scenario voor het Westen, waar ik woon. Dat blijkt vooral sinds de verkiezing van Trump, een van de positieve helden in Vesti Nedeli. Ik kijk nu niet alleen maar met afgrijzen, maar ook zeer bezorgd.
In hoeverre Rusland de Amerikaanse presidentsverkiezingen heeft beïnvloed is voor de eenvoudige burger moeilijk te overzien. Maar de manier waarop Trump optreedt sinds hij president is geworden, wekt de indruk alsof Kiseljov zijn playbook heeft geschreven: de pretentie in Trumps inaugurele rede dat er een omslag is in de Amerikaanse geschiedenis; Trumps luid beleden waardering voor Poetin, tegen alle verdenkingen in; de verbeten strijd tegen feiten en serieuze media; de verdachtmakingen aan het adres van tegenstanders, en het verwijt dat deze een Derde Wereldoorlog willen ontketenen.
‘Volkeren van de wereld, bedankt’, was de zin uit Trumps toespraak die vorige week bij Vesti Nedeli centraal stond in het verslag van de inauguratie. De toon was bepaald feestelijk: Trump wil geen zaken doen met de EU maar met elk land afzonderlijk; de Navo noemt hij ‘archaïsch’. Dat Trump in zijn toespraak nergens het woord ‘democratie’ had gebruikt, was volgens Kiseljov logisch: Trump wil de democratie ‘verbeteren’.
Zeer actief was Vesti Nedeli bij de bestrijding van Trumps vijanden. cnn – net als The New York Times een van de ‘gecorrumpeerde’ Amerikaanse media – zou hebben opgeroepen tot de moord op de nieuwe president. De demonstraties op zaterdag waren van homo’s en lesbo’s, omdat Trump bekend zou staan als tegenstander van ‘het gelijkgeslachtelijk huwelijk’. Michelle Obama zag er – staande naast de charmant geklede Melania Trump – uit als ‘de werkster’.
Alle berichten dat Trump een ‘marionet’ van het Kremlin is, bestempelde Kiseljov natuurlijk als lariekoek. Het uitgelekte document van de privé-spion Christopher Steele, waaruit zou blijken dat Moskou Trump kan chanteren, is een machinatie van de Britse geheime dienst MI6, zei Kiseljov. Vesti Nedeli had een verslaggever gestuurd om de buren van Steele naar hun indruk van de smiecht te vragen.
Uitvoerig bond het programma de strijd aan met de Republikeinse Senator John McCain, die sceptisch staat tegenover Trump en diens toenadering tot Poetin. McCain is een erkende oorlogsheld die tijdens de Vietnamoorlog als piloot boven Hanoi werd neergeschoten, en tijdens vijf jaar krijgsgevangenschap is gemarteld. Trump had vorig jaar opzien gebaard door te zeggen dat hij alleen respect had voor militairen die zich niet gevangen laten nemen. Vesti Nedeli wist nu te melden dat McCain helemaal niet is gemarteld. Er kwamen hoogbejaarde Noord-Vietnamese oorlogsveteranen in beeld en voormalige Russische militaire adviseurs, om dat te bewijzen. Dat McCain Rusland haat, was de boodschap, komt doordat het een in Rusland vervaardigde raket was die hem boven Hanoi neerhaalde – dat heeft hij psychologisch nooit kunnen verwerken.
Is mijn fixatie op Vesti Nedeli als bron voor het Kremlin-optreden niet een beetje overdreven? Ik had laatst op Facebook de aandacht gevestigd op een item over de herdenking van de Hongaarse opstand van 1956, door Kiseljov voorgesteld als de eerste ‘kleurenrevolutie’, naar analogie van de Maidan in Kiev dus, die door genereuze militaire hulp van sovjetsoldaten gelukkig de kop was ingedrukt. ‘Ik kijk in Moskou uit mijn raam en zie niets bijzonders’, reageerde de Moskou-correspondent van De Telegraaf, Pieter Waterdrinker, mij kennelijk stemmingmakerij verwijtend.
Een zinvolle correctie. Rusland anno 2017 is niet meer de Sovjet-Unie van medio jaren 1980, waar ik mijn Russisch geleerd heb. Destijds zat er weinig anders op dan officiële organen als de Pravda en de staatstelevisie te spellen, in de hoop kleine verschuivingen in het beleid op het spoor te komen, of zelfs meningsverschillen binnen de sovjetleiding. Het politiek systeem van de Sovjet-Unie zat potdicht – lekken of openlijke discussies, het broodbeleg van de journalistiek, kwamen niet of nauwelijks voor in de Sovjet-Unie vóór Gorbatsjov.
Tegenwoordig komen uit Rusland vele stemmen. Minder dan tien jaar terug weliswaar, na de repressie van de meeste onafhankelijke media. Maar ze zijn er nog wel, mondjesmaat. Er zijn academici en deskundigen die het Kremlin soms openlijk tegenspreken of ten minste kritische kanttekeningen plaatsen, op het gebied van economisch beleid bijvoorbeeld. En anders dan dertig jaar terug schrikken Russen zich niet meer een hoedje als ze door een buitenlander worden aangesproken – ook een belangrijk verschil.
Maar één ding is weer net zoals dertig jaar geleden: het Kremlin zit potdicht. Van de partijtop destijds kenden we nog min of meer hun achtergrond en mentaliteit – verrassingen waren zeldzaam in een gerontocratie die op een bepaalde manier toch een collectief bestuur vormde. Nu daarentegen lijkt niemand – spionnen wellicht uitgezonderd – het flauwste vermoeden te hebben wat er in de omgeving van Poetin speelt. Zelfs niet – om een voorbeeld te noemen – waarom hij overhoop lijkt te liggen met sommige van zijn oude vrienden van de kgb in Leningrad die ooit met hem naar Moskou zijn gekomen om het roer over te nemen. Is hij werkelijk de alleenheerser die hij voorgeeft te zijn en zo ja: hoe kwetsbaar is die ene man? Een zekere mate van voorspelbaarheid en doorzichtigheid is een eerste voorwaarde voor internationale ontspanning en vertrouwen, en trouwens ook voor ware democratie. Maar het bestuursmodel in het Kremlin is dat van de samenzwering. Dan zit er weinig anders op dan, net als bij de kremlinologie in de sovjettijd, te proberen de weinige tekens te duiden. Al blijft het moeizaam werk, zoals de onverwacht melige uitzending van Vesti Nedeli zondag jongstleden bewees.
Vol verwachting had ik afgestemd op de satellietzender RTR Planeta, omdat het een drukke week was geweest. In Moskou was, al of niet gepland, uitgelekt dat er in december een Russische hacker is gearresteerd, en nog een of twee andere functionarissen in verband daarmee. Ook werd bekend dat een fsb-generaal onder verdachte omstandigheden dood in zijn auto is aangetroffen. Omdat een gesloten politiek systeem aanleiding geeft tot het zien van steeds meer samenzweringen denk je dan al vlug aan een verband met de onthullingen van Steele, wiens 35 pagina’s tellende document bronnen binnen de Kremlin-top doet vermoeden. Bovendien was vriend Trump deze week volop bezig, onder meer door zijn ontmoeting met de Britse premier Theresa May en zijn telefoongesprek met Poetin.
Hoe zou Kiseljov dit alles duiden? Antwoord: niet. De communicatie tussen Trump en Poetin betitelde hij weliswaar als ‘het op de hele planeet meest verwachte telefoongesprek’, maar inhoudelijk had hij er niets over te melden. In arren moede ging de gevierde presentator heel uitvoerig vertellen wie er op de foto stonden in de Oval Office van het Witte Huis, terwijl Trump zat te bellen. Het gesprek Trump-May werd behandeld aan de hand van een foto van de rode schoenen van de Britse premier. May draagt principieel platte pumps, wist Vesti Nedeli, maar voor deze gelegenheid had ze voor schoenen met hakken gekozen. Over arrestaties en dode generaals geen woord.
De anders vaak soms zo schokkende twee uur kropen voorbij. Poetin prijst de nieuwe straaljager, de Mig-35. Poetin reikt medaille uit aan bejaarde eskimo die in een joert woont en voor haar bezoek aan het Kremlin nooit in de grote stad is geweest. Burgers van Orenboerg helpen de politie bij de klopjacht op ‘een pedofiel’. Er is de wekelijkse reportage uit de Russische loopgraaf in Oost-Oekraïne: patriotten vechten door tegen de Oekraïense fascisten. De wekelijkse reportage over de Russische soldaten die de burgerbevolking van het ‘bevrijde’ Aleppo bijstaan, behelst deze week leden van de Russische militaire politie die een balletje trappen met lokale jongetjes – week in, week uit heeft de verslaggever in Syrië duidelijk moeite om bij de goede verstandhouding tussen militairen en bevolking beeld te vinden. De sergeant neemt het in de sovjettijd ideologisch zwaar beladen begrip ‘broedervolk’ in de mond – traditioneel een eufemisme voor onderwerping.
Even lijkt Vesti Nedeli nog interessant te worden met een lang item over de Duitse politiek. Maar het blijft bij wat hoon, volgens de bekende formule. Martin Schulz, de nieuwe spd-lijsttrekker, was eens alcoholist, weet Kiseljov. Angela Merkel is de afgelopen weken zichtbaar verouderd, betoogt hij, onflatteuze foto’s van de bondskanselier tonend. Logisch, zegt de presentator in een kwaadaardige verwijzing naar het naziverleden: Merkels streven naar meer Lebensraum voor Duitsland, zoals die tot uitdrukking kwam in haar enthousiasme voor de Europese Unie en de voorgenomen annexatie van Oekraïne, is mislukt. Trump is verkozen, andere patriotten zullen volgen, Merkels spel is uit. Zo’n benadering doet vermoeden dat het Russische spel in Europa nog moet beginnen. We kunnen dat maar beter een beetje in de gaten houden.