In romantische komedies is het een klassiek gegeven: een minutieus voorbereid aanzoek dat in het honderd loopt. Bij de nieuwe voorstelling van mugmetdegoudentand weet het publiek waar Bob op uit is, maar Marit weet nog van niks. Hij wil er een plechtig moment van maken. Heeft haar uitgenodigd op een weekend in een vakantieparkhuisje en haar lievelingsgerechten bereid. Zijn plan is om haar bij het toetje De Vraag te stellen, omkleed met een bevlogen speech. Helaas is Marit hem voor. Als hij binnenkomt met de tiramisu raadt ze wat hij wil gaan zeggen: ‘Ik denk ineens: dat wil-ie natuurlijk vragen. Je staat zó onhandig te doen.’ Waarop Bob kwaaiig reageert en het meteen hommeles is tussen die twee.
Wat hier geestig ontspoort is geen huwelijksaanzoek. Het is een hedendaagse variant erop. Bob wilde aan zijn zus Marit vragen of ze voor hem en zijn levenspartner Juan een kind wil dragen. De voorstelling Buik laat zien hoe zo’n draagmoederverzoek, dat toch behoorlijk eervol en intiem is, twee mensen met een hechte relatie óók van elkaar doet vervreemden. Bob en Marit, heerlijk gespeeld door Marcel Musters en Lies Visschedijk, kennen elkaar door en door en hebben veel gemeen. Ze houden er allebei van hun eten zo snel mogelijk naar binnen te proppen; na het hoofdgerecht liggen ze uit te puffen met hun volgestouwde buiken schaamteloos bloot. Het verschil tussen háár buik en de zijne is dat Marit op haar veertigste nog in staat zou zijn om er een kind in te dragen. En dat de homoseksuele Bob en zijn geliefde hartstochtelijk op zoek zijn naar zo’n buik. Als Marit erachter komt dat Bob en Juan (die niet bij het broer-en-zus-weekend aanwezig is) met de draagmoedervraag hebben gewacht totdat zij niet meer lijkt te verlangen naar een eigen kind is dat voor haar vreemd ongemakkelijk. Blijkbaar hebben de mannen haar al tijden geobserveerd en geëvalueerd.
Aaf Brandt Corstius schreef met Buik, haar derde toneelstuk voor Musters en Visschedijk, een actuele zedenkomedie. De Vraag van Bob aan Marit is aanleiding voor ontboezemingen, aantijgingen en snedig gebekvecht tussen broer en zus, en voor een analyse van de mores rondom een draagmoederverzoek. Want: hoe vraag je zoiets eigenlijk? En wat te doen als de beoogde buikbezitter niet meteen toehapt. Zo iemand proberen over te halen, is misschien niet zo kies. Daar moet je dan ook argumenten voor vinden. ‘En als ik een nier nodig had?’ probeert Bob het vastgelopen gesprek weer op gang te brengen. Waarna zich een discussie ontspint over of een kind een noodzaak kan zijn om door te kunnen leven.
Het grote wonder heet het boek dat Bob in Buik te voorschijn haalt met kleurenfoto’s vanuit de baarmoeder – van cellenklont tot affe baby. Er was een tijd dat we niks wisten over het wonder dat zich afspeelde in een vrouwenbuik. Intussen zijn we zo ver dat we eitjes kunnen ‘oogsten’ om ze in een laboratorium buiten te bevruchten, een nieuwe mogelijkheid voor geliefden die zelf geen nageslacht kunnen produceren. Bob verzucht hoe oneerlijk het is dat heterostellen gewoon kinderen kunnen maken zonder dat ook maar iemand hun een vraag stelt over de timing, of over hoe écht hun kinderwens eigenlijk is. Het draagmoederschap is een teken van emancipatie, van vooruitgang. En het is opvallend hoeveel verhalenvertellers momenteel dit thema oppakken om te verbeelden wat deze vooruitgang ons heeft gebracht. Komische misverstanden, zoals in Buik. Het bizarre huiskamerdrama in de recente voorstelling CarryMe van Firma Mes, waar een draagmoeder inwoont bij twee wensouders.
Maar ook het originele moordmysterie waar het tweede seizoen van dramaserie Top of the Lake, onlangs uitgezonden door de npo, mee begint. Een koffer met daarin een levenloze jonge vrouw spoelt aan op het strand van Sydney. De lijkschouwer concludeert dat ze zwanger was. Dan komt de uitslag van dna-onderzoek op moeder en foetus. Dat dna is totaal verschillend. Het slachtoffer was wel zwanger, maar niet van haar eigen kind. Het grote wonder is in deze verhalen niet het magische gegeven dat er leven ontstaat uit de samenkomst van eitje en zaadcel, en dat dit klontje cellen zich razendsnel ontwikkelt tot een minimensje met alles erop en eraan. De verwondering betreft de inventiviteit van de mens die een biologisch oergegeven, zijn eigen reproductie, in eigen hand weet te nemen. En de vertellers van deze verhalen onderzoeken de emotionele, filosofische en morele implicaties van dit eigentijdse wonder. ‘Het is vooral heel raar om een kind van je zus te willen’, zegt Marit ineens tegen het eind van Buik. ‘Ja, dat is eigenlijk wel officieel echt heel raar.’
In CarryMe van Firma Mes is het draagmoederschap een futuristisch gegeven. Roos Eijmers en Daan van Disseldonk spelen een yuppenstel uit de nabije toekomst. Dat de draagmoeder van hun aanstaande baby bij hen inwoont, blijkt een optie te zijn die de betrokkenen op een digitaal koppelplatform konden aanvinken. Het resultaat is een huiselijke benauwenis waar Ibsen in zijn tijd wel raad mee had geweten. Hanna Bervoets vergroot in de tekst die ze voor Firma Mes schreef de bemoeienis uit van de wensouders ten opzichte van ‘hun’ draagmoeder. Via een technologisch snufje, een baarmoedervormig object dat Womb wordt genoemd, kan de gezondheid van de jonge draagmoeder Didi op elk moment worden gecheckt als ze in een tuitje blaast of haar vinger erin steekt. De uitkomsten van de meting verschijnen meteen als projectie op de wand van de woning, en domineren de huiselijke conversatie. Eline: ‘Is Didi’s cortisolniveau hoog?’ Maarten: ‘Nee, helemaal niet. Vitamine B was iets te laag dus, maar cortisolniveau stabiel, althans in de meting van gisteren, die van vandaag heb ik nog niet gezien.’
De Womb dient tevens als toekomstig ‘fotoalbum’ voor de aanstaande kleine: het apparaat geeft regelmatig opdracht om een ‘herinnering’ aan te maken, waarop de wensouders er zichzelf mee filmen terwijl ze tegen hun wenskind praten. Intrigerend is dat ook Didi hieraan meedoet. Lindertje Mans speelt haar als een naïef meisje van eenvoudige afkomst dat haar ‘werk’ met een professionele afstandelijkheid benadert. Ook haar boodschap aan de foetus in haar buik bestaat grotendeels uit het verslag van diverse metingen. Behalve dat ze van kip houdt en graag naar de indoor-skibaan gaat, komt het toekomstige kind over haar te weten wat haar vetpercentage is en hoeveel stappen ze per dag zet. ‘Mijn waarden zijn verder optimaal – precies goed om jou te laten groeien: ik ben de ideale leefomgeving voor jou.’
CarryMe maakt manifest dat een draagmoederconstructie naast intimiteit ook een zekere objectivering met zich meebrengt. Zelfs als het een liefdevolle vrienden- of zussendienst betreft, wordt het vrouwenlichaam teruggebracht tot zijn biologische functioneren. Bob maakt zich in Buik bij voorbaat al zorgen over de rookverslaving van zijn zus; mocht Marit het product willen dragen van haar eitje en Juans zaad, dan moet ook zíjn kind in een ‘ideale leefomgeving’ ontspruiten. Het onderstreept het verlangen van de hedendaagse mens om een natuurlijk verlopend proces als de productie en groei van een baby te willen controleren. De keuze van de beoogde draagmoeder is daar onderdeel van: wat maakt een vrouw daar, los van haar gezondheid en bereidheid, geschikt voor?
Het derde seizoen van de dramaserie A’dam-E.V.A. bevatte een scène die de absurditeit toonde van de zoektocht naar een ‘geschikte’ draagmoeder. Hoofdpersonage Harm-Jan toog met zijn levenspartner naar een speeddate-bijeenkomst voor wensouders en draagmoeders. Geen sciencefiction of fantasie; in interviews vertelt acteur Rick Paul van Mulligen dat dit tafereel rechtstreeks is ontleend aan zijn persoonlijke ervaring. In een hilarische montage zag de A’dam-E.V.A.-kijker de vrouwen voorbij trekken die om beurten plaatsnamen aan het tafeltje bij Harm-Jan en zijn vriend. Dikke en dunne, jonge en al wat oudere vrouwen, hippe en degelijke types, verlegen zwijgers en drukke kwebbelaars. Samen met de wensmannen dachten de kijkers: waar moet je in vredesnaam op letten? En: wat bizar eigenlijk om ineens criteria te moeten formuleren voor een match die in een ‘natuurlijke’ situatie meestal vanzelf tot stand komt.
Als in CarryMe de wensouders en de draagmoeder terugdenkend formuleren waarom ze voor elkaar gekozen hebben, heeft de vijf-sterrenbeoordeling van beide partijen op de futuristische matchingsite een rol gespeeld. Maar ook zeggen ze dat ze elkaar wel betrouwbaar vonden. Didi: ‘Of in elk geval niet direct onbetrouwbaar. Jullie leken me mensen die de afspraken zouden nakomen.’ Woorden die erop wijzen dat het in zee gaan met een draagmoeder óók een juridische transactie is. En die verhalen uit de media in herinnering brengen over draagmoeders die hun baby bij nader inzien niet willen afstaan, over verboden financiële transacties en louche praktijken.
Het tweede seizoen van de tv-serie Top of the Lake gaat over de duistere kant van het draagmoederschap. Zedenrechercheur Robin Griffith volgt na het aanspoelen van het lichaam in de koffer een spoor dat leidt naar een bordeel waar jonge Thaise vrouwen hun geld verdienen met seks en het dragen van baby’s voor Australische wensouders. De verdwijning van zwangere draagmoeders zorgt voor dramatische taferelen. Vrouwen die hoop hebben geput uit deze illegale transactie storten in en kunnen alleen nog maar huilend uitroepen: ‘Waar is mijn kind!’ Het is de uiterste implicatie van de afstand die het draagmoederschap creëert tussen een ‘eigen’ foetus en de buik van een ander. Wonderlijk genoeg loopt er in het bordeel een (mannelijke) huisfilosoof rond die prostitutie en het dragen van baby’s propageert als werk dat de betroffen vrouwen kracht en financiële zelfstandigheid geeft. Vanuit zijn marxistische achtergrond presenteert hij de bordeelpraktijken zelfs als een manier om in opstand te komen tegen de welgestelde elite.
De beelden van de jonge vrouwen die – al of niet met een dikke buik – liefdevol saamhorig maar passief in gezamenlijke slaapkamers rondhangen, doen denken aan de onthutsende documentaire House of Surrogates uit 2013. Filmer Matt Rudge toont hierin de dagelijkse gang van zaken in een Indiase vruchtbaarheidskliniek, waar tientallen vrouwen op bedden liggen in afwachting van het kind dat ze baren voor wensouders uit Engeland, de Verenigde Staten, Israël en Canada. De glamoureuze Indiase matriarch die de kliniek leidt, spreekt bevlogen over liefdewerk, maar onderhandelt intussen keihard over de financiële beloning waar de draagmoeders hun armoedige bestaan mee hopen te verbeteren.
De documentaire volgt ook een Israëlische ondernemer die probeert om eigenhandig in India zo’n vruchtbaarheidskliniek op te zetten. Zelf is deze man dolgelukkig met het kind dat hij en zijn mannelijke partner met behulp van een Indiase buik hebben mogen ontvangen. Hij gunt bevriende stellen die over minder kapitaal beschikken hetzelfde geluk. Maar bezie je hem, druk in de weer om Israëlisch sperma zo goedkoop mogelijk naar India te vervoeren, dan word je ongemakkelijk over deze nieuwste vorm van ‘outplacement’, die niet alleen over liefde gaat maar ook over de ongelijkheid tussen welgesteld westers en Derde Wereld-arm.
De geweldige dramaserie The Handmaid’s Tale, sinds kort te zien bij Videoland, zet het draagmoederschap in voor een vertelling die net als in Top of the Lake uitbuiting paart aan filosofische vergezichten, maar ook futurisme aan de terugkeer naar archaïsche waarden. De serie is een bewerking van Margaret Atwoods gelijknamige boek uit 1985 over een dystopische samenleving in een Amerika waar vrouwen door de toenemende vervuiling hun vruchtbaarheid hebben verloren. Een religieuze sekte heeft na een gewapende coup een eigen staat opgericht, Gilead. De rolverdeling tussen de seksen is er uiterst traditioneel. De man, aangesproken met ‘commander’, is het hoofd van het gezin. Zijn echtgenote runt het huishouden. Onderdeel van het personeel is een zogenaamde ‘handmaid’ (dienstmaagd): een jonge vrouw die het echtpaar van nageslacht moet voorzien. Omdat vruchtbare vrouwen in Gilead een zeldzaamheid zijn, worden zij ontvoerd buiten de staatsgrenzen. Een nieuwe vorm van slavernij; de dienstmaagden verliezen hun eigen naam, worden bewaakt en gruwelijk gestraft als ze niet meewerken. Zo’n dienstmaagd is June, die voor haar ontvoering een moderne vrouw was met werk, een man en een dochtertje. Een weergaloze rol van Elisabeth Moss, die ook de detective speelt in Top of the Lake.
Op de vruchtbare dagen vindt in Gilead binnenskamers de ‘ceremonie’ plaats. Dan copuleert de man des huizes met zijn dienstmaagd, terwijl hij zijn echtgenote aankijkt. Die zit met haar schoot in ontvangstand op bed, terwijl de draagster van hun aanstaande kind tussen haar benen ligt. Voorafgaand aan de ceremonie leest de commander een bijbelcitaat voor uit Genesis. Over de kinderloze Rachel die tegen Jacob zeide: geef mij kinderen of ik sterf. En die zelf haar slavin Bilhah naar voren schoof en sprak: ga bij haar binnen en zij zal baren op mijn knieën, zodat ik door haar kinderen zal hebben.
Via flashbacks wordt in The Handmaid’s Tale de voorgeschiedenis getoond, die van June maar ook die van haar eigenares. We zien hoe deze orthodox onderdanige echtgenote voor de oprichting van Gilead een trotse voorvechter was van het recht van vrouwen om te kiezen voor een traditionele moederrol. Samen met haar echtgenoot werkte ze aan het ontwerp van Gilead, maar op het moment van de coup namen de mannen de leiding over en schoven de vrouwen terzijde. Haar bestseller A Woman’s Place mag in het archaïsche Gilead niet meer worden gelezen.
De heilstaat heeft veel goeds gebracht: in tegenstelling tot de rest van de wereld is het Gilead gelukt de CO2-uitstoot te minimaliseren, en de kapitalistische hebzucht en verspilling zijn een halt toegebracht. Maar de serie laat ook zien dat een verworvenheid als het draagmoederschap, dat voor hedendaagse wensouders zo langzamerhand een geaccepteerde mogelijkheid is, niet voor alle betrokken vrouwen vooruitgang hoeft te betekenen.
CarryMe van Firma Mes is tot begin februari op tournee. The Handmaid’s Tale is te bekijken op Videoland. Buik van mugmetdegoudentand gaat vanaf oktober 2018 op tournee.