Een magneet voor nieuwkomers

‘Vergeet die cowboyhoeden en die olievelden maar’, luidde de kop boven een stuk van Eelco Bosch van Rosenthal in de Volkskrant. Naar aanleiding van zijn vierdelige documentairereeks over Texas. Ik grijnsde, want ik had net het eerste en derde deel gezien en er waren wel degelijk hoeden en velden voorbijgekomen. De hoeden deels in archiefbeeld, dus die tellen niet mee, maar toch ook op nu nog bestaande hoofden. Waarschijnlijk waren het er vroeger veel meer (mijn kennis daarover ontleen ik aan de supersoap Dallas, die voor een kloof tussen kunstminnende intellectuelen zorgde doordat het onvolprezen filmblad Skrien hem tot op het bot in bewondering analyseerde. Ethel Portnoy was zelfs een zo toegewijd fan dat producer Leonard Katzman, toen ze hem voor de VPRO interviewde, zijn lachen niet kon inhouden bij haar vergelijking met grote werken uit de wereldliteratuur en haar vroeg waarom ze Kaïn en Abel niet noemde).

Maar ter zake, het volgens Bosch van Rosenthal geringe aantal hoeden verrast de kijker dan weer wel door wie die draagt; en soms door wat de drager ervan zegt. We bezoeken de Whiskey River, een country-saloon, waarin enthousiast aan line dancing wordt gedaan. En ja hoor, cliché: cowboylaarzen en –hoeden. Regisseur en cameraman Hans Pool filmt eerst nog even van achteren en op afstand, heel goed, want daardoor ga je je pas langzaam afvragen of dit wel allemaal erfelijke Texanen zijn. Nee dus: African Amerikan, Latino, Asian; en inderdaad ook wat Anglo Saxons zonder ‘vreemdelingangst’. Oftewel, naar Nederland en het verleden vertaald: Marokkanen en Turken met AJC'ers volksdansend op de Paasheuvel. Het is een vrolijke boel en de geestige eigenaar vertelt dat hij alleen al binnen zijn eigen gezin als oude witte man een minderheid is, vanwege zijn Mexicaanse vrouw en hun kinderen. En dat ze hem jent omdat wit binnenkort überhaupt een minderheid wordt in Texas.

Daarmee hebben we een kern van aflevering één te pakken: Texas is niet alleen de snelst groeiende staat qua geboorten (1 op 10 Amerikaanse baby’s is Texaan), het is ook een magneet die nieuwkomers aantrekt, van binnen en buiten de VS. Waardoor de bevolking razendsnel van kleur verandert – qua huid en politieke keus. Voorheen was Texas Democratisch, want zuidelijk, maar sinds 1996 hebben de Republikeinen er de meerderheid in de Senaat en sinds 2002 ook in het Huis. De demografische verandering geeft Democraten nieuwe hoop en we volgen een deel van de campagne van Eliz Markowitz om een zetel in het parlement te krijgen. Als zij die wint, en als in acht andere kiesdistricten een Democraat wint, hebben ze de meerderheid in het Huis en kans om de 38 kiesmannen voor Texas binnen te halen, nodig voor het verslaan van Trump.

Eliz leren we niet goed kennen omdat ze in de schaduw blijft van de charismatische Beto O’ Rourke die haar campagne steunt. Tot 2019 lid van het Huis van Afgevaardigden en nipt verslagen door Ted Cruz in de strijd om het Senatorschap. Daarna ook afgehaakt voor het Presidentschap. Canvassend met enthousiaste, ambitieuze highschoolmeiden van kleur. Welbespraakt en bevlogen bestrijdt hij Trump, in gesprek met Bosch, aan huisdeuren, in toespraken. Vluchtelingkinderen in kooien; kinderen onder hoede van de staat overleden; land met de meeste onverzekerden; insuline een eeuw oud maar hier sterven mensen aan diabetes; Trump negeert de wetten; eist buitenlandse hulp, alleen om tegenkandidaat Biden te grazen te nemen: als Trump wordt herkozen is de Republiek alleen in naam nog een democratie. Feiten. We weten het allemaal, maar altijd goed om het even op rij te horen van iemand die het nog beter weet en meer voelt dan wij.

Dan toont Bosch ons de reactie van Trump voor een massa aanhangers. ‘Hebben jullie Beto gehoord? Oh that poor bastard. Pathetic guy.’ Hij doet de vaak gesticulerende tegenstander na op de overdreven manier van de armzalige komiek die hij is. ‘Hij stond op tafels en toonbanken. En maar zwaaien. Wat had hij gebruikt? Hij doet zich voor als gematigd, maar hij is een linkse radicaal die de grenzen open wil.’ Dit is het niveau van een tienjarige pestkop die een klasgenoot jent en weet dat hij genoeg macht heeft om de meelopers aan het lachen te krijgen. Dit is het niveau van zijn bijdrage aan het inhoudelijk debat. Is dat nieuws? Nee natuurlijk, zoals veel wat in de eerste aflevering aan de orde komt niet onbekend is: de geslagen kloof in de VS; de steun die de man houdt, ongeacht leugens, blunders, intimidatie; de kwetsbaarheid van laagopgeleide witte mannen op platteland en in kleine stadjes wier banen zijn verdwenen en dat in een steeds meer gekleurde samenleving: ‘niemand denkt aan ons, behalve Trump’, et cetera. Maar steeds meer komt het in deze productie binnen doordat verstandige Texanen het zeggen en duiden.

Zoals we ook Texanen ontmoeten die vreselijke dingen zeggen. Trump bezoekt Austin. De tweedeling is manifest: aan de ene kant van de brede weg waar hij mogelijk langs zal komen staan zijn aanhangers met de nationale vlag, de dames keurig opgemaakt; aan de andere staan zijn tegenstanders, deels met wild kapsel en dito outfit, ook met een enkele vlag, want je kunt van je land houden en de president haten omdat hij dat in diskrediet brengt en een rampzalig beleid voert. Bosch wil beide kampen even bij elkaar brengen. Maar de Trump-dames vinden de overkant agressief en onverdraagzaam; de overkant beweert dat de Trumpers luizen hebben. Dat schiet niet op. Komt er een enorm militair voertuig langs de anti-Trumpers, waarop een man met geweldige geluidsversterking brult over ‘al die linkse pedofiele parasieten die ons uitzuigen’. Het is Alex Jones, die ook een eigen tv-station heeft. We krijgen een uitzending te zien. Ook hij heeft het over Beto. ‘Dat is een psychopaat, een robot die macht wil. Hij heeft een dubbel chromosoom, een afwijking die hem sociopaat maakt. Dat is genetisch.’ Dit alles bloedserieus, dreigend, met motoriek en gestiek die, excuseer, psychopathisch aandoen. Trump is er een toonbeeld van beschaving bij. Overigens heeft Beto’s steun Eliz onvoldoende geholpen.

Aflevering drie heet ‘Vuile handen’. De olie- en gasindustrie zijn booming. Deels dankzij Trump, wiens deregulatie de bomen tot in de hemel doet groeien. 24 uur per dag wordt doorgeboord, opgepompt, gefrackt, waardoor de VS voor het eerst sinds de jaren zeventig weer de grootste olie-exporteur zijn. Werkgelegenheid en lonen stijgen, dus veel klagende witte mannen krijgen gelijk. In Midland, hoofdstad van de olie-‘boom’ is het gemiddeld inkomen 120.000 dollar, tweemaal zoveel als het landelijke gemiddelde, hoger dan in New York en San Francisco. Meneer Baldridge, vijfde generatie olie, specialist in reparaties van boortorens en ondergrondse leidingen krijgt telefoon: een van hun opleggers heeft een bekeuring gekregen – fors bedrag.

Ze vervoeren complete torens, veel te zwaar voor de wegen. Eén op vijf ritten levert een bekeuring op, maar die is ingecalculeerd. Want alles is te koop. In het stadje Clark vestigde zich oliebedrijf Dish. Tegen de zin van de (Republikeinse) burgemeester Calvin Tillman die de olie-macht te groot vond. Maar Dish gaf elke bewoner een satellietontvanger cadeau, waardoor de bevolking akkoord ging met naamsverandering. Clark heet nu DISH (in kapitalen).

Veel Republikeinse politici, zegt Tillman, erkenden onder vier ogen dat de olie te veel macht heeft, maar zonder geld van die olie kunnen ze de campagne voor hun herverkiezing niet bekostigen. Dus: niet alleen alles maar ook (bijna) iedereen is te koop. Tillman vertrok uit DISH vanwege zware bloedneuzen van de kinderen – op eis van zijn vrouw. Bij onderzoek naar de luchtkwaliteit vanwege verdenking van methaanlekken bleken daarnaast ook kankerverwekkende stoffen en neurotoxinen in de lucht te zitten. In het stadje Denton werd midden in een woonwijk zonder enige vorm van overleg naar schaliegas geboord. Fracking met chemicaliën. Achter schuttingen: verboden toegang. Een actiecomité vocht de legitimiteit aan. Er kwam een verbod, waarop het Texaanse parlement een wet aannam die het verbod verbood. Zoals gouverneur Abbott het verbod op plastic tasjes, democratisch aangenomen, verbood. De bewoners van Denton hadden 75.000 dollar aan rechtsbijstand ingezameld. Dat geld kwam van Poetin(!) volgens de olie. Die zelf anderhalf miljoen aan advocaten uitgaf en won. Ook rechters willen herkozen worden. Democraten en Republikeinen in Texaanse politiek en rechterlijke macht: een pot nat, volgens critici. Texas is waarschijnlijk de enige staat ter wereld waar het bedrijfsleven recht op onteigening van particuliere grond heeft. Verzet je je dan procederen ze je kapot.

Maar alle burgers, van arm tot rijk, betalen vroeg of laat de prijs (zij het de arme een veel hogere) voor deze ongebreidelde winning van fossiele brandstof: klimaatverandering. Het barst daar natuurlijk van de ontkenners, in presidentieel gezelschap. Toch zie je twijfel toenemen sinds orkaan Harvey in 2017. Houston liep onder. Wat is er sindsdien gebeurd? Vanuit de overheid weinig tot niets. Al liet een enkele bewoner het huis beduidend opkrikken. De buurman denkt er niet over: dit was eenmalig en we zijn verzekerd. Toch is de werkelijkheid weerbarstiger: Texas haalt al een derde van zijn energie uit zon en wind. Austin een nog veel hoger percentage.

Maar nog eenmaal een cowboyhoed. Die staat op het hoofd van Jim Hightower, auteur en activist. ‘Dus dit is de tempel van de democratie?‘ vraagt Bosch van Rosenthal hem als ze in het parlementsgebouw van Texas in Austin staan. ‘Maar dan wel een bezoedelde’, zegt hij. De democratie is in de uitverkoop, volgens hem, in Texas zeker. Het bestuur is corrupt, gouverneur en vice-gouverneur nemen groot geld aan. En doen daar wat voor. ‘Democratie te koop, dat klinkt hard’. ‘Nee, dat is de realiteit; elke Texaan weet dat. Lobbyisten hebben vrij toegang. Oliemaatschappijen profiteren al sinds begin vorige eeuw van een Texaans klimaat waarin de overheid gewantrouwd wordt’. Ik ben verbaasd over de combinatie van hoed en teksten. En weet me bevooroordeeld.

En verder ben ik van mening dat Eelco Bosch van Rosenthal de beste Amerika-specialist van onze televisie is. Buitengewoon goed geïnformeerd, buitengewoon goed in het vinden van gesprekspartners en in ‘gewone gesprekken’, zonder vertoon van ijdelheid. En niet te beroerd om een potje te basketballen met het balvaardige zoontje-met-de-bloedneus van de voormalige burgemeester. En dat niet als verkapt kijk-mij-es. Eelco blijkt goed met de bal, het joch is beter.