Op 24 februari 2022 is het pantser van ‘verlichte despoot’, waar Poetin zich de afgelopen twintig jaar in gehuld heeft, gebarsten en in stukken gevallen. De wereld heeft het monster aanschouwd, met al zijn waanzinnige wensen en genadeloze besluiten. Het gedrocht is langzaamaan groter en van jaar tot jaar sterker geworden, het heeft zich gelaafd aan zijn eigen absolute macht, imperiale agressie en wrok, opgezweept door de ressentimenten over het instorten van de ussr en door haat tegen de westerse democratie. Nu zal Europa niet met de oude Poetin te maken krijgen, maar met de nieuwe, die het masker van ‘zakelijk partnerschap’ en ‘vreedzame samenwerking’ heeft afgeworpen. Het is onmogelijk in vrede met hem te leven. Hoe heeft dit zo kunnen gebeuren?
In de inmiddels klassieke filmtrilogie van Peter Jackson, The Lord of the Rings, besluit Frodo Baggins, als hij in de laatste episode de vervloekte Ring van Macht, die de inwoners van Midden-aarde zoveel lijden en oorlog heeft gebracht, in de kolkende lava moet gooien, die ring zelf te houden. Onder invloed van de ring verandert zijn gezichtsuitdrukking ineens en krijgt hij de eerste kenmerken van een monster. De Ring van Macht neemt bezit van hem. Maar in Tolkiens boek loopt alles goed af.
Toen Poetin in 1999 door de zieke Boris Jeltsin op de troon van de Russische staat werd gezet, was zijn gezicht best sympathiek, aantrekkelijk zelfs en zijn retoriek klonk heel zinnig. Voor velen leek het of aan de top van de Russische machtspiramide een verstandige ambtenaar was aangetreden, die niet verwaand of neerbuigend was. Een moderne man, die begreep dat post-sovjet-Rusland maar één optie met perspectief voor zijn ontwikkeling had: democratie. Daar sprak hij veel over in interviews, waarin hij de burgers van de Russische Federatie voortzetting van de hervormingen beloofde, vrije verkiezingen, vrijheid van meningsuiting, naleving van de mensenrechten, samenwerking met het Westen en vooral: een systeem waarbij de macht rouleert.
‘Ik ben niet van plan me aan deze stoel vast te houden!’ zei hij.
Zoals bekend geloven in Rusland de mensen net als voorheen in de woorden en het voorkomen van hun heersers. Deze man was toen, zoals Gogol over zijn held in de Dode zielen schreef, ‘een in alle opzichten prettig man’: bereid tot dialoog, met de wil om iedereen te begrijpen. Een serieus iemand, maar niet zonder humor en zelfspot.
Enkele politici, intellectuelen en campagneleiders, die nu de felste tegenstanders van Poetin en zijn systeem zijn, steunden hem toen en sommigen onder hen zaten in zijn campagneteam om hem tijdens de eerstvolgende verkiezingen te steunen. En hij won. Maar de noodlottige Ring van de Russische Macht zat al om zijn vinger en deed zijn verderfelijke werk: in deze uiterlijk sympathieke man van vlees en bloed groeide langzaam een machtswellustig monster.
In Rusland heeft de macht de vorm van een piramide. Deze piramide is opgebouwd door Ivan de Verschrikkelijke in de zestiende eeuw. Dat was een ambitieuze, brute tsaar die vervuld was van paranoia en vele andere ondeugden. Met behulp van zijn persoonlijke garde, de opritsjnina, verdeelde hij de Russische staat in machthebbers en het volk, in wij en zij, en tussen beide groepen lag een diepe kloof. Zijn vriendschap met de Gouden Horde overtuigde hem ervan dat het grote Rusland alleen maar te besturen was door dat enorme territorium te bezetten. De bezettende macht moest sterk en wreed zijn, onvoorspelbaar en onnavolgbaar voor het volk. Het volk kon niet anders dan gehoorzamen en buigen voor die macht. En aan het hoofd van die piramide zat één man, die beschikte over de absolute macht met alle daaraan verbonden rechten.
Het is heel paradoxaal, maar in de vijf eeuwen sindsdien is het principe van de macht in Rusland niet veranderd. Ik zie dat als de grootste tragedie van ons land. De middeleeuwse piramide is al die tijd overeind gebleven. Ze is er misschien wat anders uit gaan zien, maar de structuur is dezelfde. En bovenaan zat onveranderlijk de ene heerser van Rusland – Peter de Grote, Nicolaas de Tweede, Stalin, Brezjnev, Andropov. Nu zetelt Poetin al meer dan twintig jaar aan de top. Hij heeft zijn belofte gebroken door uit alle macht vast te houden aan zijn stoel. De machtspiramide vergiftigt door die absolute macht de heerser en geeft hem en zijn gevolg archaïsche, middeleeuwse impulsen: u bent de baas in dit land waarvan de eenheid alleen bewaard kan blijven door kracht en wreedheid te tonen, wees net zo ondoorzichtig als ik, net zo wreed en onvoorspelbaar, alles is u toegestaan, u dient angst en beven bij de bevolking op te roepen, het volk moet u niet begrijpen, maar vrezen. Naar de recente gebeurtenissen te oordelen heeft het gestoorde idee om het Russische rijk te herstellen Poetin volledig in beslag genomen.
Jeltsin, op de golf van de perestrojka aan de macht gekomen, heeft helaas die middeleeuwse piramideconstructie niet vernietigd, maar alleen uiterlijk vernieuwd. Geen somber sovjetbeton meer, de piramide werd nu bedekt met kleurige reclameborden voor westerse goederen. De machtspiramide versterkte Jeltsins slechtste eigenschappen: eigenwijsheid, botheid, zijn alcoholisme. Zijn gezicht veranderde in een zwaar, onbeweeglijk masker dat botte minachting uitstraalde. Tegen het einde van zijn bestuur startte Jeltsin een zinloze oorlog tegen Tsjetsjenië, dat zich van de Russische Federatie wilde afsplitsen. Ivan Grozny’s piramide slaagde erin om in Jeltsin, slechts korte tijd democraat, de imperialist te doen ontwaken. Als een Russische tsaar stuurde hij tanks en bommenwerpers op Tsjetsjenië af om zo het Tsjetsjeense volk te veroordelen tot slachtofferschap en lijden.
Jeltsin en de mensen in zijn omgeving, die de perestrojka in gang hadden gezet, hebben niet alleen die kwalijke piramide van de macht niet afgebroken, ze hebben, in tegenstelling tot de Duitsers na de Tweede Wereldoorlog, die in de jaren vijftig het lijk van het nazisme ten grave hebben gedragen, nooit hun sovjetverleden begraven. Men besloot het lijk van het monster dat tientallen miljoenen eigen burgers het leven heeft gekost en het land zeventig jaar in de tijd heeft teruggezet ergens in een hoek te deponeren, zo van: dat vergaat vanzelf wel. Maar het lijk blijkt nog springlevend.
Toen hij de macht eenmaal verworven had, begon Poetin te veranderen. En bij degenen die aanvankelijk zijn komst hadden begroet begon het besef door te dringen dat die verandering weinig goeds voor Rusland beloofde. De televisieomroep ntv werd vermorzeld, de tv-kanalen kwamen steeds meer in handen van Poetins medestanders, waarna op tv strenge censuur werd ingesteld, zodat er geen kritiek meer op Poetin geleverd kon worden.
Michail Chodorkovski, het hoofd van het rijkste en succesvolste bedrijf in Rusland, werd gearresteerd en tot tien jaar cel veroordeeld en Yukos, zijn bedrijf, werd leeggeroofd door Poetins vrienden. Deze ‘speciale operatie’ was bedoeld om de overige oligarchen schrik aan te jagen. En dat is ook gelukt. Sommigen emigreerden, maar zij die bleven zwoeren trouw aan Poetin, anderen werden zelfs zijn ‘portemonnee’.
De machtspiramide gaf zijn impulsen af en die hebben de klok stilgezet. Als een enorme ijsschots is het land nu op drift naar het verleden geraakt, eerst naar het sovjetverleden en daarna zelfs compleet naar de middeleeuwen.
Poetin heeft verklaard dat de ineenstorting van de Sovjet-Unie de grootste catastrofe van de twintigste eeuw is geweest. Voor ieder normaal denkend sovjetmens was het de grootste zegening. Er is geen gezin te vinden dat niet is geraakt door het ‘rode wiel’ van de repressies onder Stalin. Miljoenen zijn vermoord. Tientallen miljoenen vergiftigd door de hersenspinsels van het communisme – een onbereikbaar ideaal dat morele en fysieke opoffering van zijn burgers eiste. Maar Poetin is de kgb-officier in zichzelf niet te boven gekomen. Die had ingeprent gekregen dat de ussr de hoop voor heel de progressieve mensheid was en dat het Westen een vijand was die ons alleen maar zou kunnen corrumperen. Door de tijdmachine terug in de tijd te laten gaan is hij als het ware teruggekeerd naar zijn sovjetjeugd, waarin hij zich zo thuis voelde, en heeft hij beetje bij beetje ook al zijn onderdanen gedwongen daarnaar terug te keren.
Het perfide van de machtspiramide zit hem erin dat de heerser die aan de top zit zijn psychosomatische toestand aan de hele bevolking van Rusland doorgeeft. De ideologie van het poetinisme is heel eclectisch. Ontzag voor alles wat met de Sovjet-Unie te maken heeft wordt gecombineerd met een feodale ethiek, Lenin met het Rusland van de tsaren en het orthodoxe christendom.
Ivan Iljin, een monarchist, Russisch nationalist, antisemiet, ideoloog van de Witten, die door Lenin in 1922 uit sovjet-Rusland is verbannen en in de emigratie is gestorven, wordt gezien als Poetins favoriete filosoof. Toen Hitler in Duitsland aan de macht kwam was hij bijzonder met hem ingenomen, omdat Hitler ‘de bolsjewisering van Duitsland heeft gestopt’. Hij schreef: ‘Ik weiger categorisch om de gebeurtenissen van de laatste drie maanden in Duitsland vanuit hetzelfde standpunt als de Duitse joden te bezien… De liberaal-democratische hypnose van de geweldloosheid is afgeworpen…’ Toen Hitler echter vertegenwoordigers van Slavische volkeren als tweederangsburgers aanmerkte, voelde Iljin zich gekwetst en belandde hij vanwege zijn kritiek al snel in de handen van de Gestapo, waaruit hij door Sergej Rachmaninov werd bevrijd – vervolgens vertrok hij naar Zwitserland. Iljin drukte in zijn artikelen de hoop uit dat na de val van het bolsjewisme Rusland zijn eigen grote Führer zou krijgen die het grote land dat op de knieën lag weer zou doen opstaan.
‘Rusland richt zich weer op’, is een favoriete slogan van Poetin en zijn trawanten. Net als Iljin sprak hij minachtend over de Oekraïense staat, die ‘door Lenin is gecreëerd’. In feite heeft niet Lenin de Oekraïense staat geschapen, maar deed de Centrale Rada dat in januari 1918, meteen na het uiteenjagen van de Grondwetgevende Vergadering. Oekraïne is ontstaan vanwege Lenins agressie, niet dankzij hem. Iljin was ervan overtuigd dat wanneer na de bolsjewieken de nieuwe machthebbers in Rusland ‘niet nationalistisch zouden zijn en zich niet hard zouden maken voor een sterke staat, maar zich zouden richten naar de wensen van het buitenland, indien ze het land zouden opsplitsen, de patriottische idee zouden loslaten en niet exclusief het idee van de grote Russische natie zouden behartigen maar rekening zouden houden met allerlei zich prostituerende “Kleinrussen”, de Oekraïners die van Lenin een staat hadden gekregen, dat dan de revolutie niet zou eindigen, maar dankzij de westerse decadentie een nieuwe etappe zou in gaan richting de ondergang’.
Zijn aanhangers herhalen vaak dat Rusland op de knieën lag en zich onder Poetin weer heeft opgericht. Iemand maakte eens de grap dat het land zich wel heeft opgericht, maar al snel weer op handen en voeten belandde vanwege corruptie, een autoritair bewind, ambtelijke willekeur en armoede. Nu kunnen we eraan toevoegen: en oorlog.
In de laatste twintig jaar is veel gebeurd. Het gezicht van de president van de Russische Federatie is een ondoordringbaar masker geworden dat wreedheid, wrok en ongenoegen uitdrukt. De enige manier waarop hij zich uitdrukt is door leugens, groot en klein, naïef-oppervlakkig of consequent en de mate waarin hij er zelf in gelooft varieert aanzienlijk. Russen zijn al gewend aan de leugenachtige retoriek van hun president. Nu hebben ook de Europeanen zijn leugens leren kennen. Regelmatig komt er weer een Europees staatshoofd naar het Kremlin om een traditionele portie gefantaseerde leugens aan te horen (inmiddels achter een gigantische, compleet paranoïde tafel), een beetje te knikken, op de persconferentie iets als ‘we hadden een constructieve dialoog’ te zeggen en weer op huis aan te vliegen.
Merkel verklaarde dat in haar optiek Poetin in een eigen fantasiewereld leeft. Maar als dat zo is, wat hebben serieuze contacten met zo’n heerser dan voor zin? Hij is geen schrijver, hij is geen kunstenaar, hij moet in de reële wereld leven en verantwoordelijkheid nemen voor elk woord dat hij zegt. Zestien jaar lang heeft mevrouw Merkel, die is opgegroeid in de ddr en die de ware aard van Poetin kent, ‘de dialoog gaande gehouden’. De resultaten van die dialoog: de verovering van territorium van Georgië, de annexatie van de Krim, de verovering van Donetsk en Loehansk, en nu: een totale oorlog met Oekraïne. Na de oorlog met Georgië en de verovering van Georgisch grondgebied stelde ‘vredebrenger’ Obama aan Poetin voor om hun relatie een nieuwe start te geven! Dus, kom op Vladimir, laten we alles vergeten en met een schone lei beginnen. Het resultaat van die nieuwe start: de annexatie van de Krim en de oorlog in het oosten van Oekraïne.
Niet alleen Poetins innerlijke monster is groot geworden in onze machtspiramide, maar ook de corrupte Russische elite, die Poetin als een tsaar aan zijn satrapen vanaf zijn tafel lekkere vette corrupte hapjes toewierp. Ook onverantwoordelijke westerse politici, cynische zakenlieden, corrupte journalisten en politicologen hebben door hun goedkeuring bijgedragen aan zijn groei. ‘Een krachtige en consequente leider!’ Dat imponeerde ze. ‘De nieuwe Russische tsaar’ was voor hen net zoiets als Russische wodka en kaviaar: verkwikkend!
In die periode kwam ik in Duitsland verscheidene fans van Poetin tegen, van een taxichauffeur tot zakenlieden en professoren. Een wat ouder iemand, die nog aan de studentenopstand van ’68 had deelgenomen, bekende: ‘Die Poetin van jullie bevalt me wel!’
‘En waarom dan eigenlijk?’
‘Hij is krachtig. Hij spreekt de waarheid. En hij is tegen Amerika. Dat is wat anders dan die slappe lui bij ons.’
‘Maar vindt u het dan geen probleem dat er in Rusland een gigantische corruptie is, verkiezingen en onafhankelijke rechtspraak praktisch niet bestaan, de oppositie wordt weggevaagd, de provincie in armoede verkeert, dat Boris Nemtsov vermoord is en de televisie tot propaganda is verworden?’
‘Nee. Dat zijn jullie interne zaken. Als Russen dit pikken en niet protesteren, betekent dat dat ze Poetin zien zitten.’
Een ijzeren logica. De ervaring van Duitsland in de jaren dertig: het lijkt erop dat de Europeanen daar niets van geleerd hebben.
Maar ik hoop dat de meerderheid van de Europeanen niet zo denkt. Zij weten wat het verschil is tussen een dictatuur en een democratie, en tussen vrede en oorlog. Poetin heeft in zijn leugenachtige traditie de huidige inval in Oekraïne een ‘speciale militaire operatie’ genoemd tegen ‘de Oekraïense agressor’. Dat wil zeggen: het vredelievende Rusland heeft van de ‘Oekraïense junta’ eerst de Krim geannexeerd, vervolgens een hybride oorlog in het oosten van Oekraïne ontketend en is nu het land ook nog binnengevallen. Bijna zoals Stalin in Finland in 1939.
Voor Poetin is het hele leven niets anders dan één lange speciale operatie. Wat hij heeft meegenomen van de zwarte orde van de kgb is niet alleen verachting voor ‘gewone’ mensen, die altijd een verbruiksartikel zijn geweest voor de sovjet-molochstaat, maar ook het belangrijkste principe van de tsjekist: nooit de waarheid spreken. Alles moet verborgen blijven, geheim. Zijn persoonlijke leven, zijn familieleden, zijn gewoontes: alles is altijd verborgen, overwoekerd door vermoedens en geruchten.
Eén ding is nu zeker: met deze oorlog heeft Poetin een grens overschreden, een rode lijn. Het masker is afgeworpen, in het pantser van de ‘verlichte despoot’ zijn barsten ontstaan. Nu moeten al die westerse sympathisanten hun grote mond houden en zich realiseren: in het Europa van de 21ste eeuw is een grootschalige oorlog uitgebroken. De agressor is Poetins Rusland. Dood en verwoesting in Europa zullen het gevolg zijn. Deze oorlog is ontketend door een man die geperverteerd is door de absolute macht en die in zijn waanzin heeft besloten de kaart van de wereld te veranderen. In Poetins toespraak, waarin hij de ‘speciale operatie’ aankondigde, worden Amerika en de navo vaker genoemd dan Oekraïne. En denk daarbij aan zijn recente ‘ultimatum’ aan de navo. Dat betekent: niet Oekraïne is zijn doel, maar de westerse beschaving – de haat daartegen heeft hij met de kgb-melk meegekregen.
Wie draagt hiervoor de schuld? Wij, Russen. En die schuld zullen we nu met ons meedragen tot Poetins regime instort. Zonder twijfel gaat het instorten, en de aanval op het vrije Oekraïne is het begin van het einde.
Het poetinisme is verdoemd, omdat het een vijand is van vrijheid, een vijand van democratie. En de mensen hebben dat vandaag eindelijk begrepen. Poetin heeft een vrij en democratisch land aangevallen alleen omdat het vrij en democratisch is. Maar hij is verdoemd, omdat de wereld van vrijheid en democratie groter is dan zijn grimmige en duistere wereldje. Verdoemd, want wat hij wil is: nieuwe Middeleeuwen, corruptie, leugen en het vertrappen van menselijke vrijheden. Omdat hij het verleden is. En wij moeten alles doen om te zorgen dat dit monster voorgoed in het verleden blijft, samen met zijn piramide van de macht.
Vladimir Sorokin is een Russische schrijver en conceptueel kunstenaar. Dit stuk verscheen eerder in The Guardian en de Süddeutsche Zeitung. Uit het Russisch vertaald door Yolanda Bloemen en Seijo Epema