Het mooiste verwijt dat Rusland Oekraïne en de westerse landen de afgelopen tijd maakte, komt van Sergei Lavrov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken. Terwijl Russische eenheden en pro-Russische milities hun greep op de Krim verstevigden, zei Lavrov dat Rusland niet kon accepteren dat het door de nieuwe, pro-westerse regering in Kiev voor een ‘fait accompli’ was gesteld.
Hoe absurd het verwijt in westerse oren ook mag klinken, Lavrov onderstreepte ermee een breed gedeelde frustratie in Rusland. Uitgerekend Michail Chodorkovski, eens de rijkste man van Rusland en daarna acht jaar Poetins gevangene, verwoordde dat afgelopen weekend in Kiev. In een volgepakte aula van de technische universiteit stelde hij dat de Krim ‘een heilige plek’ is voor de Russen en ‘de pijnlijkste wond sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie’.
Het zijn gevoelsargumenten die volgens veel analisten Poetins harde lijn ten aanzien van Oekraïne verklaren. ‘De bezetting van de Krim past natuurlijk in Poetins beleid om de Russische grootheid te herstellen en de fouten recht te zetten die door de val van de Sovjet-Unie zijn gemaakt’, meent ook Tarik Cyril Amar, historicus aan Columbia University en voormalig hoofd van het Centrum voor Midden- en Oost-Europese geschiedenis in het Oekraïense Lviv. ‘Maar het past ook in zijn visie op Oekraïne. Poetin ziet Oekraïne niet als een echt land met een bestaansrecht als onafhankelijke staat. Hij heeft zich zijn hele ambtstermijn vaderlijk tegenover Oekraïne en Oekraïners opgesteld. Hij ervaart de machtswisseling in Kiev als een persoonlijke vernedering.’
Poetin neemt onwillekeurig een paternalistische houding aan als hij zich tot Oekraïners richt, constateert Amar: ‘Enkele jaren geleden gaf hij een interview van een uur op de Oekraïense televisie. Het was verbazend om te zien hoe vanzelfsprekend en oprecht hij de Oekraïners vertelde hoe zij de zaken in hun land moesten aanpakken. Uit geluiden uit Poetins omgeving kun je opmaken dat hij zich het persoonlijk aantrekt dat de Oekraïners nu een andere koers volgen. Hij geeft blijk van een persoonlijk gevoel van verplichting naar Oekraïne en de Krim en is door het wegsturen van Janoekovitsj echt persoonlijk geraakt. Dat heeft met Janoekovitsj zelf niets te maken, want Poetin heeft altijd minachting voor hem gehad. Maar Janoekovitsj was handig voor hem: die liet zich goed manipuleren. Door de manier waarop de Oekraïners hem aan de kant hebben gezet, voelt Poetin zich persoonlijk vernederd. Dat is belangrijk voor zijn koers.’
Tot voor kort was Oekraïne juist het pronkstuk van Poetins buitenlands beleid. ‘Hij putte in november duidelijk veel bevrediging uit zijn diplomatieke overwinning op de Europese landen. Hij griste het associatie-akkoord tussen de Europese Unie en Oekraïne op het laatste moment weg door Janoekovitsj een beter akkoord aan te bieden. Hij speelde Europa toen echt uit.’
Dit aanvankelijk zeer zichtbare succes maakt dat Poetin niet kan accepteren dat het kwartje in Oekraïne de andere kant op is gevallen. ‘Maar het is een grote vergissing om te veronderstellen dat hij aan het doordraaien is, dat hij het allemaal niet meer goed op een rijtje heeft’, zegt Amar. ‘Poetin is mentaal nog zeer scherp. Maar hij opereert op het scherp van de snede. Wat hij doet is natuurlijk illegaal en meedogenloos. Maar als hij was doorgedraaid, was het nu een bloedbad in Oekraïne.’
Zeker is dat Poetin met zijn harde lijn veel op het spel heeft gezet. Als de relaties tussen Rusland en de westerse landen blijven afkoelen in het tempo waarin dat nu gaat, wordt twintig jaar integratie van Rusland in de mondiale economie en politiek teruggedraaid. Met name de oligarchen en de economische elite zullen hiervan allereerst veel last krijgen, zeker als er vanuit de Europese Unie en de VS economische sancties volgen.
De bankier Alexander Lebedev, een van de rijkste Russen en eigenaar van de krant Novaja Gazeta, beschreef maandag de stille onrust onder Ruslands oligarchen. ‘Ik heb de afgelopen dagen tien mannen ontmoet die op de Forbes-lijst staan (van rijkste mensen ter wereld – red). Ze zijn bleek, ze begrijpen het niet’, zei Lebedev in The New York Times. ‘Zij zijn degenen die de lasten gaan dragen. Ze houden allemaal hun mond dicht.’
Vooral de zakenmensen met veel bezit buiten Rusland staan nu op scherp. Maar ze waren wel gewaarschuwd. Toen Poetin aantrad voor zijn derde ambtstermijn als president was een van de eerste boodschappen aan de Russische elite: breng je welvaart terug naar Rusland, als je het in het buitenland laat, is het kwetsbaar. De meesten lieten hun geld echter in Londen of Zürich, het lot van ex-oliemagnaat Chodorkovski of voormalig tycoon Boris Berezovski stond hun nog helder voor ogen. In Poetins Rusland kun je snel veel geld verdienen, maar het ook snel kwijt zijn.
Tot nu toe valt er bij Ruslands oligarchen geen woord van twijfel te bespeuren. Ook van het Russische publiek lijkt Poetin brede steun te krijgen. ‘Dit beleid wordt, in ieder geval op dit moment, gesteund door de grote meerderheid van de Russen’, zei Michael Dmitrijev, eigenaar van het Russische opiniepeilingsbureau Center for Strategic Research in The New York Times. ‘Dit is de nieuwe realiteit. En zelfs als mensen bedenkingen hebben bij het huidige beleid betwijfel ik of ze het zullen zeggen.’
Ook historicus Tarik Amar, een Duitser met een Tunesische vader, opgeleid in Engeland en de VS en daarna jarenlang werkzaam in Oekraïne, denkt dat Poetin zijn volk achter zich heeft: ‘Je zou het niet verwachten in zo’n autoritaire staat, maar Rusland heeft goede opiniepeilingen. Die suggereren een grote steun voor Poetins beleid. Maar hij moet wel oppassen. Half februari vond driekwart van de ondervraagden nog dat Rusland niet in Oekraïne moest interveniëren.’
Poetins harde lijn is een riskante gok, vindt Amar: ‘De invasie van de Krim is kostbaar en risicovol voor Rusland, terwijl het juist gemakkelijk is voor Poetin om de Oekraïense staat te destabiliseren en te wachten tot de kansen keren. Rusland heeft allerlei middelen om het Oekraïne moeilijk te maken. Moskou heeft al eerder met duidelijk politieke motieven de gaskraan dichtgedraaid en handelsquota ingesteld, nu zou het ook makkelijk de onvrede in Oost-Oekraïne kunnen aanwakkeren en separatisten steunen. De nieuwe regering in Kiev is zo onervaren en wankel dat Poetin haar daarmee zonder veel moeite zou kunnen omduwen.’
Juist omdat er zo veel alternatieven waren, is het volgens Amar opmerkelijk dat Poetin kiest voor een aanpak die schadelijk is voor Ruslands imago en hoge kosten met zich kan meebrengen.
‘Poetin heeft bijvoorbeeld een serieuze discussie losgemaakt over de Europese noodzaak om onafhankelijk te worden van Russisch gas. Europese landen zijn direct weer bezig met andere gasleidingen en vloeibaar gas per schip nu de risico’s van Russisch gas opnieuw manifest zijn. Het verwachte niveau van Russische gasleveringen aan Europa, dat zou pieken nu de Nord Stream-gasleiding functioneert (zie het artikel op pagina 16), zal waarschijnlijk lager gaan uitvallen. Ook de Russische positie binnen de Verenigde Naties ondervindt nu al negatieve gevolgen. Rusland hamerde de afgelopen jaren steeds op de illegaliteit van Amerikaanse interventies. Nu wordt er in de VN gezegd: “Wat is de Russische stem waard nu Rusland zelf de Veiligheidsraad ook niet om goedkeuring voor een invasie heeft gevraagd?” Nog lange tijd zullen andere landen Ruslands optreden in de VN niet serieus willen nemen. En naast economische sancties tegen Russische bedrijven worden in de EU en de VS nu ook individuele sancties voorbereid tegen Russen die persoonlijk verantwoordelijk worden gehouden voor de inval in de Krim.’
Tegenover die kosten staan natuurlijk potentiële winsten. Zoals Chodorkovski al aangaf in Kiev zijn hernieuwde controle over Oekraïne en het inlijven van de Krim doelen die Russische oligarchen ook delen. Toch kan hun houding wijzigen als de confrontatie met het Westen aanhoudt. Amar: ‘Ik zie nog geen barsten in de façade. Maar het wordt interessant als Russische elites Poetin een risico gaan vinden. Dan zou er van binnenuit oppositie tegen zijn regime kunnen ontstaan. Let wel: ik zie daartoe nog geen enkel teken, maar het is wel vaker zo dat een autoritaire staat er van buiten tot het laatste moment voor de ommekeer solide uitziet. De belangrijke elites lijken gedisciplineerd en verenigd: de ex-kgb’ers, de oligarchen, de generaals. Maar dat is natuurlijk vaak schijn. Met deze harde koers zet Poetin mogelijk druk op zijn systeem. Misschien wordt dit de eerste test van dat systeem.’
Voor Oekraïne voorziet Amar een toekomst zonder de Krim. ‘Het meest waarschijnlijk lijkt me op dit moment een erg op de EU gericht Oekraïne, mogelijk onder de vleugels van het imf, met de Krim onder Russisch toezicht. Dat zal een eindeloos getouwtrek veroorzaken tussen Europa en Rusland. De EU laat nooit leden toe die openstaande territoriale conflicten met hun buren hebben, dus dat geeft Poetin mogelijk een instrument om de EU en Oekraïne eindeloos aan het lijntje te houden. Maar een oorlog blijft een reële mogelijkheid. Een Derde Wereldoorlog zal het niet worden, maar een nare lokale oorlog is goed denkbaar. Oekraïne zal een slagveld worden. Het zal worden vernietigd.’