Een steen in stilstaand water

Deze film is te zien op de Groene-dag

Op een goede dag trekt de Palestijnse advocate Kholoud Al-Faqih de stoute schoenen aan. Ze stapt in Ramallah de rechtbank binnen om de voorzitter sjeik Tayseer Al-Tamimi mee te delen dat ze hier wil werken als rechter. Hij lacht erom, het moet een grap zijn. Ze legt zich erbij neer – ze zal wel moeten. Maar een paar jaar later, in 2009, is het zo ver: er komen twee functies vacant en ze slaagt met de hoogste cijfers voor het toelatingsexamen. Voor de andere vacature port ze haar vriendin op om te solliciteren en zij wordt eveneens aangenomen. De beëdiging van de eerste vrouwelijke shariarechters in het Midden-Oosten is wereldnieuws.

Dit is het startpunt waarop de Amerikaanse regisseur Erika Cohn haar gaat volgen. Hoe zou het Kholoud Al-Faqih vergaan, als rechter tussen elf mannen en één vrouw? Haar benoeming is controversieel, en niet alleen door het hardnekkige idee dat vrouwen geen shariarecht zouden kunnen spreken omdat zij anders dan mannen hart en hoofd niet zouden kunnen scheiden. Het is ook de timing; haar aanstelling past in het sterk opkomende feminisme van een generatie jonge vrouwen in de Arabische wereld die onder meer polygamie en huiselijk geweld ter discussie stelt en waarop conservatieve krachten fel reageren door de teugels binnen de islam strakker aan te trekken.

In de eerste scène gaat Al-Faqih op bezoek bij een groepje vrouwen. Ze zitten in de middagzon op plastic stoelen voor het huis, de theepot gaat rond. ‘Je hebt een vraag?’ zegt ze tegen een vrouw die dan met zachte stem begint: ‘Stel, een vrouw wordt geslagen door haar man, hoe ziet de wet dat?’ Die vrouw is ze waarschijnlijk zelf. Al-Faqih steekt geroutineerd van wal. ‘Als ze wil scheiden kan dat, als ze kan bewijzen dat hij haar slaat. Dan krijgt ze van de rechter gelijk en moet hij alimentatie betalen. Als ze een medisch bewijs heeft, moet hij naar de gevangenis, slaan is strafbaar.’ Een jong meisje dat het aanhoort verzucht: ‘Wauw, rechtspraak is prachtig.’

Al-Faqih houdt vervolgens een betoog dat de kern van haar missie is. Vrouwen zijn niet onderlegd over hun rechten. De oude generatie denkt dat scheiding betekent dat de vrouw er alleen voor komt te staan. Dat is niet waar. ‘Als zij het huis verlaat zonder reden, dan is ze fout. Maar als hij haar slaat, misbruikt of haar goud steelt, dan heeft ze een reden te vertrekken en recht op alimentatie, ongeacht wat hij daarover zal beweren.’ Ze ziet zoveel geweld tegen vrouwen, verzucht ze.

Emancipatie van vrouwen begint volgens haar bij het doorbreken van die onwetendheid. Als zij hun rechten kennen, dan kunnen ze die laten toetsen bij een rechter om hun positie veilig te stellen. ‘Maar veel vrouwen zeggen: hij is mijn echtgenoot, hoe kan ik hem aangeven? Of ze zijn bang dat de familie haar afvalt want ze zal er wel om gevraagd hebben en de schuld krijgen. Eerwraak komt in Palestina nog steeds veel voor’, zegt ze. Al-Faqih pleit er daarom voor om het huwelijk van tevoren in een contract te regelen. Als een stel nog in het stadium van verliefdheid is kan een vrouw gunstige eisen stellen, zoals een studie afronden of niet toelaten dat hij later een tweede, derde of vierde vrouw trouwt. ‘Polygamie is een fenomeen uit het verleden toen vrouwen oorlogstrofeeën waren. Maar ik leef in de 21ste eeuw en wil niet wetten uit de tiende eeuw toepassen’, zegt ze.

Over al die dilemma’s gaat ze in discussie met vrouwen. In een overvol zaaltje van de vereniging die zich bezighoudt met de ontwikkeling van vrouwen gaat het er stevig aan toe, de sfeer doet denken aan een vrouwencafé in de jaren zeventig, ver voor de tijd van de metoo-hype. Om beurten staan vrouwen op om hun verhaal te doen. De een vertelt met de handen maaiend door de lucht over huiselijk geweld, de ander roept dat de wet veranderd moet worden ‘zodat we gelijk zijn’, waarop een vrouw zegt: ‘Het is de religieuze educatie die ons positioneert.’ Als ze er niet uitkomen richten alle ogen zich op ‘sjeika’ Kholoud Al-Faqih die de discussie met een trotse blik aanhoort. ‘We drillen onze kinderen tot de stereotypering van de vrouw die kinderen krijgt en opvoedt, het huis schoonmaakt en huilt als ze een probleem heeft. Wat we nodig hebben is een sociale revolutie’, zegt ze. ‘Geweld tegen vrouwen is niet alleen fysiek maar ook economisch en moreel, vrouwen worden vermoord vanwege de eer, zelfs als het op basis van geroddel is.’

Voor haar begint de omwenteling bij een andere uitleg van de sharia. Voor de westerse kijker is dat natuurlijk verrassend. De islamitische familierechtspraak is toch een eenduidig rechtssysteem dat intrinsiek vrouwvijandig is?

Sharia betekent in het Arabisch letterlijk ‘weg naar de bron’, ook wel vertaald als ‘de wet van God’ of de islamitische wet, waarbij de koran en de uitleg van de profeet Mohammed uitgangspunt zijn voor de familierechtspraak. Dat strookt inderdaad niet met de scheiding van kerk en staat. Maar er bestaat niet zoiets als één hermetisch systeem. Binnen de Arabische wereld is de wet van God multi-interpretabel, afhankelijk van de tradities en gewoonten in een land of regio. In het hele Midden-Oosten worden hierover felle debatten gevoerd, met name over de positie van vrouwen, en die staan voor een stromingenstrijd binnen de islam.

The Judge maakt die worsteling, tussen tradities en de moderniteit, in het kleine stukje Palestijns gebied zichtbaar; het ligt genuanceerder en hangt inderdaad af wie er recht spreekt. Is dat een slimme en feministische rechter, dan is de sharia juist een weg – van binnenuit – tot vrouwenemancipatie. Je ziet Al-Faqih handig manoeuvreren tussen haar mannelijke collega’s om de wet naar haar hand te zetten. Ze bestudeert eerst als een academica nauwgezet de koran en de soennah, de inzichten en de uitleg van de profeet Mohammed, om argumenten te verzamelen waarom zij als vrouw shariarecht mag spreken. Vervolgens zoekt ze naar passages die haar te pas komen om gelijke rechten tussen mannen en vrouwen op te eisen. ‘In Palestina volgen we de Hanafi-school, waarom zouden we de conservatieve kant kiezen?’ zegt ze met een brede lach. Haar dappere missie is fascinerend om te volgen.

Het zal niemand verrassen dat het niet zonder slag of stoot verloopt; ze ontmoet weerstand van conservatieve sjeiks die vinden dat ze veel te ver gaat in haar lezing van het familierecht. De aanjager van een hetze is Husam Al-Deen Afanah, die gekleed gaat in een witte djellaba, een Arabische sjaal om zijn hoofd en een lange grijze baard. Hij is professor in de shariawetenschap, wat vanuit westers perspectief op zich al een contradictio in terminis is. Zijn redenatie bevestigt dat. Volgens hem is een vrouwelijke rechter incorrect vanuit wetenschappelijk perspectief. Het bewijs is: vanaf de profeet is er tot nu toe geen vrouwelijke rechter geweest. Of, zegt hij: ‘Prijs God dat de islam de man toestaat meer vrouwen te huwen, omdat de koran relaties buiten het huwelijk verbiedt terwijl niet-moslims minnaressen buiten het huwelijk hebben.’

De film bevestigt ook het beeld dat gelijkheid tussen mannen en vrouwen binnen de islam nog ver weg ligt. Tegelijk zijn het juist mannen in haar omgeving die Al-Faqih aanmoedigen. Haar vader zegt net zo trots op haar te zijn als op zijn zoon. Hij heeft al zijn twaalf kinderen naar de universiteit laten gaan. Zijn uitleg is opmerkelijk: ‘Een man kan met zijn handen werken, voor een vrouw is educatie haar wapen, ze moet niet afhankelijk zijn van een ander. Als God het wil, kan ze minister worden en Abbas opvolgen, net als Hillary Clinton is ze een goede leider.’ Haar echtgenoot Jaqoub Shawwa, die advocaat is, steunt haar door dik en dun. Ze zal volgens hem in de geschiedenisboeken komen. Samen doen ze de opvoeding van hun vier kinderen en het huishouden. Als ze samen staan te koken vragen ze hun zoontje een handje te helpen – en niet per se een van de dochters. Dit soort details maakt de film bijzonder.

En voor haar stap naar de rechtbank was de voorzitter die haar eerst uitlachte van doorslaggevende betekenis; hij neemt haar aan en blijft vierkant achter haar staan als conservatieve krachten deze ontwikkeling torpederen. Voor zijn standvastigheid betaalt hij een hoge prijs: er wordt een fatwah over hem uitgeroepen door Al-Deen Afanah en uiteindelijk wordt hij met vervroegd pensioen gestuurd. De twee vrouwen worden verbannen naar een bijkantoor waar ze zich zuchtend en steunend achter administratieve scheidingszaken zetten; je ziet onze heldin driftig stempels zetten op stapels paperassen.

Hoe het tij keert, komt als een schok. Als er een vreselijk incident plaatsvindt in de wachtkamer van de rechtbank kantelen de kansen ten gunste van de vrouwenzaak. Voor een regisseur die de werkelijkheid niet naar eigen hand kan zetten is zo’n gebeurtenis natuurlijk een geschenk: die geeft drama aan de verhaallijn. Daarom hebben documentaires veel impact: ze tonen de wereld van bestaande mensen die doorgaat als het licht in de bioscoop na afloop aan gaat.

Het is moeilijk om niet van Kholoud Al-Faqih te gaan houden. Als je haar op straat zou tegenkomen, zou je door haar uiterlijke verschijning – hoofddoek en stevig ingepakt – kunnen denken dat ze een moslima is die zich plooit naar de conventies van haar gemeenschap. Je leert haar vervolgens kennen als een vrolijke vrouw die als moeder en echtgenote geëmancipeerd is. Als jurist is ze strak en fair – niemand kan om haar gezag heen. In de rechtszaal treedt ze stevig op tegen de verschillende partijen die er geharnast in hun gelijk bij zitten. Als ze een man toespreekt – ‘ze is een volwassen vrouw, laat haar uitspreken’ – zie je zijn bijna-ex-vrouw ongemakkelijk lachen. Een kibbelend groepje stuurt ze de gang op om er samen uit te komen. Met haar mannelijke collega’s maakt ze ondertussen grapjes om de ijzige sfeer te doorbreken. Ze is net als de rijdende rechter: ze geeft haar vonnis en daar moeten de strijdende partijen het mee doen.

Toen het voorstel van de regisseur kwam om haar te volgen stemde Kholoud Al-Faqih meteen in. Ze hoopt dat haar strijd andere vrouwen inspireert tot leiderschap. ‘De hervormingen komen van binnenuit, wij moeten het doen’, zegt ze. Ze vergelijkt het met een steen gooien in stilstaand water.