De laatste keer dat Ksenia Fadejeva de bekendste oppositiepoliticus van Rusland zag was op woensdagavond 19 augustus. Eerder die dag had ze samen met Aleksej Navalny een wandeling gemaakt door de Siberische studentenstad Tomsk. Hoewel Fadejeva kandidaat is in de lokale verkiezingen, was het Navalny die om de zoveel meter aangehouden werd door fans die om een selfie vroegen. Daarna had hij op het campagnekantoor vrijwilligers toegesproken. De dag eindigde met een avondduik in de Tom-rivier. Bij het afscheid voor het Xander Hotel gaf Navalny haar een hand. ‘Hij wenste me succes en zei dat ik op hem kon rekenen voor steun’, vertelt Fadejeva.
De daaropvolgende ochtend had het vliegtuig nog maar net de route ingezet richting Moskou toen Navalny zich onwel begon te voelen en in elkaar stortte. Volgens Duitse artsen is hij vergiftigd met novitsjok. Hoe en wanneer hem het zenuwgif is toegediend is niet duidelijk: opgelost in het kopje thee dat hij kocht op het vliegveld in Tomsk? Of al eerder, aangebracht op zijn kleding in het hotel tijdens zijn afwezigheid? Er kan alleen over worden gespeculeerd, de Russische autoriteiten maken geen haast om een onderzoek in te stellen en uitsluitsel te geven. De identificatie van het gevaarlijke novitsjok als wapen laat er weinig twijfel over dat de aanslag een op hoog niveau gesanctioneerde moordpoging was. Zonder een noodlanding in Omsk had Navalny de vier uur durende vlucht waarschijnlijk niet overleefd.
Dat hij na veel getouwtrek nu in Berlijn wordt behandeld, geeft zijn medestanders hoop over zijn eventuele herstel. Maar ook zij moeten erop rekenen dat Navalny ten minste tijdelijk is uitgeschakeld. De vermoedelijke moordaanslag op de ‘nummer twee van Rusland’ is een belangrijk moment van de waarheid – voor de Russische oppositie maar ook voor Navalny’s grootste politieke tegenstander, Vladimir Poetin.
Het rijtje critici dat tijdens Poetins bewind is aangevallen of vermoord is lang, en het gemak waarmee het na Navalny’s vergiftiging kon worden opgedist veelzeggend. Zo was er de oppositiepoliticus Boris Nemtsov die in 2015 in de rug werd geschoten, op loopafstand van het Kremlin. De activisten Vladimir Kara-Moerza (in 2015, en nogmaals in 2017) en Pjotr Verzilov (2018) die ternauwernood aan de dood ontsnapten met duidelijke vergiftigingssymptomen. Zelfs het gebruik van novitsjok, en de daarmee geïmpliceerde betrokkenheid van staatsactoren, is niet nieuw. Het gif werd in 2018 wereldberoemd nadat het gebruikt werd tegen de dubbelspion Sergej Skripal, door mannen die al snel werden ontmaskerd als agenten van de Russische militaire inlichtingendienst.
Maar ook in het Rusland van Poetin zijn er grenzen die net zo tijdloos leken als zijn leiderschap. Het axioma rond Navalny was dat hij eindeloos kon worden getreiterd – maar niet meer dan dat. Er waren huiszoekingen, rechtszaken en bejegeningen die grensden aan geweld. Uiteindelijk bleef het bij intimidatie en huis-tuin-en-keukenmiddelen. Navalny werd bekogeld met eieren en kreeg een antiseptisch middel over zich heen waar hij blijvende oogschade aan overhield. Niet zo onschuldig, misschien, maar het middel is in elke Russische apotheek verkrijgbaar.
En het was Navalny’s broer Oleg die een straf van drieënhalf jaar in de gevangenis uitzat in een duidelijk politiek gemotiveerde zaak terwijl Aleksej er met een voorwaardelijke straf vanaf kwam. Toen Navalny in 2018 vijftig dagen cel kreeg voor het oproepen tot protesten, leek dat vooral op een wanhoopsdaad van de autoriteiten. Niet op een escalatie.
Kortom, Poetins grootste politieke tegenstander moest levend en op vrije voeten blijven. Volgens de uitleg van sommige kremlinologen omdat de Russische president er een kgb-getinte riddercode op nahield die erop neerkwam dat (land)verraders het verdienden te worden vernietigd – zie Skripal en oud kgb-agent Aleksander Litvinenko, die in 2006 vergiftigd werd met polonium – maar vijanden, zoals Navalny, dienden te worden gespaard.
Anderen suggereerden weer dat er een pragmatischer reden aan ten grondslag lag. Navalny uitschakelen was niet ‘in het belang’ van het Kremlin omdat het een martelaar van hem zou maken en Poetin zijn nemesis die eer niet gunde. De president wrong zich de afgelopen jaren in allerlei bochten om de naam van zijn opponent maar niet in het openbaar te noemen. Geen aandacht aan besteden, was het devies.
De switch naar een levensbedreigende aanslag met een chemisch wapen dat niet alleen op de zwarte lijst staat van de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens maar ook direct naar de Russische top verwijst, is hoe dan ook een gamechanger. Is het onderscheid verrader-vijand dat het Kremlin zou hebben gehanteerd opgeheven en zijn critici van het regime nu zonder uitzondering loslopend wild? Of is de beslissing om Navalny aan te pakken buiten Poetin om genomen, wat een afbrokkeling suggereert van de gecentraliseerde leiderschapsstijl die juist zo karakteristiek is voor zijn bewind? Wie er ook achter de aanslag zit, er kan maar één conclusie zijn: de wetten van gisteren gelden vandaag niet meer.
De nasleep van het incident lijkt dat nogmaals te onderstrepen. Bij aanslagen op Kremlin-critici werd in het verleden een veelal voorspelbaar scenario gevolgd: de autoriteiten stelden een strafrechtelijk onderzoek in dat resulteerde in de vervolging van een of meerdere verdachten die de trekker zouden hebben overgehaald. Zo werd de indruk gewekt van gerechtigheid terwijl het Kremlin de handen in onschuld kon wassen.
In Navalny’s geval wordt zelfs geen moeite gedaan tot een imitatie van rechtsvervolging. Het staatsapparaat stapte bijna meteen over naar het verspreiden van alternatieve theorieën (Navalny zou een lage bloedsuikerspiegel hebben of oververhit kunnen zijn geraakt) en aantijgingen van een buitenlands complot. Voor iedereen die de mh17-zaak volgt is het een bekend draaiboek, dat niettemin voorheen vooral was gereserveerd voor incidenten met een geopolitieke dimensie.
Sinds het referendum over aanpassingen aan de grondwet eerder deze zomer, waardoor Poetin tot 2036 aan de macht kan blijven, lijken de machthebbers in Moskou aan schroom te hebben verloren. Zo verklaart Moskou nu openlijk Aleksandr Loekasjenko in buurland Belarus ‘zo nodig’ militair te zullen steunen. Het is een waarschuwingssignaal naar het Westen (‘blijf weg’) maar ook naar de eigen burgers die zich zouden kunnen laten inspireren door de volksopstand. Een opstand die Navalny publiekelijk toejuichte.
‘De aanval op Navalny vindt plaats in een specifieke context: nu de grondwettelijke rechten van Russische burgers zijn gedeformeerd; nu Rusland zich openlijk uitspreekt over direct en gewapend ingrijpen om een dictator in een buurland te hulp te schieten, een militaire interventie, iets dat tot op het laatst ontkend werd in het geval van Oekraïne’, stelt Kirill Martynov, politiek redacteur bij het onafhankelijke blad Novaja Gazeta. ‘Dit is het moment van een nieuwe waarheid. Alles bij elkaar genomen een historisch moment.’
Toen Navalny in juli 2013 een vijfjarige gevangenisstraf werd opgelegd, gingen diezelfde dag nog duizenden Russen de straat op. (De uitspraak werd in beroep omgezet in een voorwaardelijke straf.) Nu blijft het stil. Waarom? Mogelijk is het incident te diffuus. In de dagen na de vergiftiging bleef het lange tijd onduidelijk wat zich precies had afgespeeld. ‘Mensen weten niet zo goed wat er nu concreet zou moeten worden geëist, en van wie’, aldus politicologe Jekaterina Schulmann. ‘Dit is nog maar het begin van de politieke crisis, het is een doorlopend drama. Men wacht als versteend op het vervolg.’
Intussen hebben Navalny’s medestanders nog iets anders aan hun hoofd: de lokale verkiezingen op 13 september in meer dan dertig Russische regio’s. Navalny vond ze zo belangrijk dat hij bereid was om Poetins referendum over de grondwet ervoor aan zich voorbij te laten gaan. Dat was een fait accompli. Beter was het om de energie te richten op een doel met een reële kans van slagen: het buitensluiten van de regeringspartij Verenigd Rusland van bestuursorganen door gecoördineerd te stemmen op een alternatieve kandidaat. Het zou een belangrijk moment van revanche worden en een generale repetitie voor de parlementaire verkiezingen in 2021.
Nog steeds heeft het plan grote kans van slagen. Het meeste voorbereidende werk is al achter de rug. En een van Navalny’s grootste successen is dat hij door het hele land een netwerk van zo’n veertig cellen heeft opgebouwd die min of meer zelfstandig opereren. Dat heeft ook de opkomst gefaciliteerd van een nieuwe generatie politiek talent, zoals de 28-jarige Ksenia Fadejeva, sinds 2017 coördinator in Tomsk en nu ook kandidaat voor de gemeenteraad. Fadejeva: ‘Wat me aantrok was dat Navalny zonder angst zei waar het op stond en niet alleen constateerde dat onze machthebbers “boeven en dieven” zijn, maar dat ook onderbouwde met bewijs en zijn corruptieonderzoeken.’
Daarnaast is er in Navalny’s entourage een handvol mensen dat ook op nationaal niveau naam voor zichzelf heeft opgebouwd. Toch kan geen van hen zich aan Navalny meten wat betreft bekendheid en invloed. Niet voor niets was Navalny naar Siberië afgereisd om zijn gewicht achter zijn lokale teams te gooien. De twee reportages die hij daar opnam over lokale corruptiepraktijken hebben inmiddels meer dan acht miljoen views op YouTube. Fadejeva : ‘Opeens word ik aangesproken door mensen op straat, het filmpje wordt overal gedeeld. Zelfs politiemensen en lokale functionarissen hebben het gezien.’
Juist dat vermogen om onderwerpen naar een nationaal niveau te tillen maakte van Navalny de nachtmerrie van de Russische elite. ‘Navalny bepaalde zijn eigen agenda, zoals met zijn corruptieonderzoek naar de voormalige premier Dmitri Medvedev. Hij maakte een video en riep vervolgens mensen op om de straat op te gaan. En ze kwamen’, vertelt Schulmann over de anticorruptiedemonstraties in 2017 waaraan tienduizenden, veelal jonge Russen, meededen.
In die rol van agenda-setter is Navalny, vooralsnog, onvervangbaar. Maar het gevoel van onvrede waarop hij inspeelde zal daarmee niet verdampen. Recente protesten in Chabarovsk en Basjkortostan zijn maar enkele voorbeelden van sluimerend protest dat zomaar kan oplaaien. Intussen leert ook de ervaring van Belarus dat het simpelweg elimineren van oppositiefiguren geen panacee is voor een volk dat af wil van zijn leider.
‘Er heerst een stil gevoel van verontwaardiging onder de elite, onzichtbaar en onmeetbaar’, schrijft analist Tatjana Stanovaja op Telegram. ‘Veel vertegenwoordigers van de conservatieve pro-Poetin-elite zijn, op z’n zachtst gezegd, in paniek en anderen die dicht bij de overheid staan, zijn zo geshockeerd dat ze liever in de betrokkenheid van westerse partijen geloven dan toegeven dat hun eigen regime opponenten op deze manier vergiftigt. Het gebruik van novitsjok als een argument in een politiek geschil zal ongetwijfeld worden geïnterpreteerd als een teken dat het regime barsten vertoont, aangezien het niet met routine-uitdagingen om kan gaan zonder geweld te gebruiken.’
Paradoxaal genoeg heeft de poging om Poetins grootste opponent uit te schakelen misschien juist voor het oog van de wereld de zwakte van de president blootgelegd.