Ieder voorwerp heeft zijn eigen klank als er tegenaan wordt getikt. We zouden het eng vinden als een voorwerp helemaal niet klonk. Aan de ene kant omdat het een buitengewoon, duivels verschijnsel zou zijn. Aan de andere kant omdat we de klank zouden missen als het enige antwoord dat een ding ons kan geven. Het is bijna verschrikkelijk je een wereld voor te stellen zonder klank.
Dit heb ik niet bedacht, dit lees ik in een standaardwerk uit 1929 over de Japanse cultuur: Die Kunst Japans van Tsuneyoshi Tsudzumi. Ik raadpleeg het vaak, bijvoorbeeld als ik Japanse houtsneden heb gezien, of muziek heb gehoord van Toshio Hosokawa. En nu zat ik er weer in te bladeren nadat ik was verrast door iets wat door een Fransman is bedacht, en dat je tijdelijk in Nederland kunt zien. En horen.
Ik was naar het Keramiekmuseum Princessehof in Leeuwarden, begin december heropend na een grondige verbouwing. De collectie is wereldberoemd, alleen al om het kleine Ru-schoteltje dat ergens tussen 1086 en 1106 in China is gemaakt om penselen in schoon te maken. Als je niet oplet zou je eraan voorbijlopen, maar het hoort tot de pronkstukken van het museum. Het heeft, zoals dat heet, ‘de kleur van de hemel na een regenbui’.
Behalve de uitstalling van de vaste collectie heeft het museum een grote tentoonstelling van hedendaagse keramiek: In Motion: Ceramic Reflections in Contemporary Art. En daar stuitte ik, zonder enige voorkennis, op het werk van Céleste Boursier-Mougenot. Een keramist? Nee, een componist, gek genoeg. En wat hij heeft gemaakt, is moeilijk te beschrijven. Voor mij was het een ontdekking.
Zijn bijdrage aan In Motion: een zaal met drie grote ronde bassins waar tientallen spierwitte schalen op het blauwe water drijven. Het water stroomt langzaam rond, met de klok mee. En de schalen die erop drijven, drijven dus ook rond. Maar ze zijn verschillend van formaat, zodat de ene schaal wat sneller gaat dan de andere. Met als gevolg: dat ze tegen elkaar aan varen. En iedere keer dat twee van de tientallen schalen elkaar raken hoor je het geluid ze samen maken. Een twinkelend geluid. Doordat de schalen verschillende afmetingen hebben, klinkt ook iedere aanvaring anders.
Terwijl je naar dit schouwspel staat te kijken, schouwspel is wel een groot woord voor wat er gebeurt, luister je naar een volkomen vrij klokkenspel. De componist die de keramische installatie heeft gemaakt, heeft deze muziek niet gecomponeerd. De muziek ontstaat opzettelijk, maar toevallig. Er zit geen orde of herhaling in. Ik was lang niet de enige bezoeker die er lang naar heeft staan kijken en luisteren, het is een werk dat je volledig te pakken krijgt als je gevoelig voor het toeval bent.
En waar stond ik naar te kijken? Hoe daar ergens tussen al die andere schalen een kleine en een grote schaal langzaam op weg waren naar elkaar, en ik wist: over een paar minuten raken ze elkaar, hoe zouden ze klinken? Het wonderlijke getingel dat me omgaf, was nog spannend ook. Ik was de enige die deze twee schalen volgde: iedere bezoeker lette op andere schalen, of op andere dingen. En nu ik eenmaal op de andere bezoekers lette, zag ik dat ook die bewogen: langs de bassins liepen, stilstonden, elkaar aankeken, rondkeken. Hun voetstappen, hun gepraat en hun gefluister, zelfs hun ademhalen hoorden bij de installatie.
Een zo volledige ervaring had ik in een keramiekmuseum niet verwacht. En al helemaal niet dat ik er een Franse componist zou ontdekken. Thuis pakte ik meteen weer het boek van Tsuneyoshi Tsudzumi om te lezen over de klank van de dingen. Maar ik ging ook snel naar YouTube om te zien wat ik daar zou tegenkomen. Céleste Boursier-Mougenot heeft grote verrassingen in petto. Zoals het muziekstuk Conversations in the Garden van Takuma Ito, uitgevoerd voor een bassin met ronddrijvende schalen van Boursier-Mougenot – Japanser kan haast niet. Ook geweldig: zijn muziek van 88 zebravinken die rondvliegen en neerstrijken op zeventien elektrische gitaren. En niet te vergeten de regenbui op een drumstel en de botsingen van drie piano’s.
Het Keramiekmuseum Princessehof was op het goede idee gekomen de klinkende schalen van Boursier-Mougenot naar Nederland te halen (tot en met 6 mei). Welk museum volgt om ons zijn gitaar spelende zebravinken of drummende regenbuien te tonen?