Eigen verhaal

‘Hoe langer geleden ik het werk maakte, hoe minder ik begrijp waarom’, zegt de hoofdpersoon in Erwin Olaf – The Legacy, indrukwekkende documentaire van Michiel van Erp. Die titel draagt meerdere betekenissen. Olaf schonk het Rijksmuseum een essentieel deel van zijn oeuvre, maar de film is ook, net als de Haagse dubbeltentoonstelling, een terugblik op zijn fotografisch en filmisch werk en het artistiek belang ervan. En, samenhangend daarmee, op het maatschappelijk belang. Dat is enorm, alleen al door de grootse gebaren waarmee hij hokjes en kasten opende waarin al wat afweek en afwijkt van de heersende normen op het gebied van seksualiteit, uiterlijk, kleding, ontkleding en gedrag was opgesloten. Dat werk, maar ook Olafs publieke optreden was en is een bijdrage aan wat ‘emancipatie’ heet.

Ook het openingscitaat heeft meerdere betekenissen. We zien een foto waarop een vrouw en een meisje naar een windmolenpark kijken. Het kind salueert. ‘Ik kan niet precies zeggen wat mijn boodschap is. Gaat het over een vernietigd landschap? Een nieuw landschap? Vervuiling?’ Zijn doel, zegt hij: ‘Maak je eigen verhaal.’ Maar er ligt nog weer een laag onder deze letterlijke illustratie van ‘niet begrijpen’. Eerder in de documentaire, als hij zijn oeuvre doorploegt om de selectie voor het Rijks te maken, zegt hij over vroeg werk: ‘Ik kan dat niet meer lezen.’ Hij vindt het zo bóós: ‘Moet dat nou?’ Die boosheid wordt alleen al begrijpelijk vanwege het pestverleden van het afwijkende kind dat hij was. En later vanwege ervaren en waargenomen onrecht jegens seksuele en andere minderheden.

Maar hij is, sinds deze maand zestig, ook een ander mens geworden. Door de tijd, door de ernstige longziekte die hem invalideert, door besef van eindigheid. Milder, kun je zeggen. Wat het extra bitter maakt dat verworvenheden van de groepen die hij zichtbaar maakte onder vuur liggen. Vreselijk het recente verhaal over een taxichauffeur die hem, moeizaam bewegend, leek te laten oversteken, om dan plots gas te geven met als klap toe: ‘Homo’s hebben geen voorrang.’ Zijn razernij is begrijpelijk en als vanouds. Veel gaat over verlies en dood. Zijn moeder is grote delen van haar geheugen kwijt, maar nog wel vrolijk en geestig bij zijn bezoek. Maar als hij naar de gehuurde studio in Palm Springs moet voor nieuw ‘vrij werk’ voor de grote expositie, is ze stervende. Wrang dilemma: gaan of blijven. Haar kist met boerenbontmotieven staat al in zijn atelier. Hij gaat met pijn. Met zijn geliefde bezoekt hij de longarts voor een gesprek waarin ‘minder werken’ diens pijnlijke boodschap is. En waarin ook sterven aan de orde komt. Voor de tentoonstelling maakt hij een vermaarde foto opnieuw, waarop toenmalig geliefde Teun en hij naakt poseerden. Jonge goden. Beiden zijn nu ernstig ziek. Maar de nieuwe foto (een vanitas) en de mannen zijn prachtig, in mijn ogen. Featuring ook Hans van Manen, inspirator en vriend. Die met zijn collectie van grote namen de jonge Erwin, selfmade fotograaf, inspireerde.