Hij sprak rechtstreeks tegen de Europese Commissie, de EU-leiders en het Europees Parlement dat een dag eerder had opgeroepen de toe-tredingsonderhandelingen met Turkije te bevriezen vanwege de -‘disproportionele onderdrukkende maatregelen’ die de Turkse regering sinds de mislukte coup heeft genomen. ‘Kijk naar me’, zei Erdogan. ‘Als jullie verder gaan, zal ik de grenzen openen.’ Het publiek in Istanbul applaudisseerde luid.

Erdogan dreigde al eerder, een stuk of vier, vijf keer, dat hij de grenzen open zou zetten, zelfs al voordat de vluchtelingendeal was gesloten. Van die ontluisterende bespreking op 16 november 2015 tussen Erdogan, de president van de Europese Raad Donald Tusk en Europese-Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker in de Turkse badplaats Antalya lekten via de Griekse klokkenluiderswebsite euro2day.gr de notulen uit. ‘En wat doen jullie met de vluchtelingen als er geen akkoord komt?’ vraagt de Turkse president op een gegeven moment. ‘Doodmaken?’ Erdogan zegt dat de EU geconfronteerd zal worden met meer dan één dood jongetje op het Turkse strand, het zullen er tienduizend of vijftienduizend zijn, denkt hij. ‘Hoe zullen jullie daarmee omgaan?’ Erdogan legt hiermee precies de vinger op Europa’s zere plek: dat het zelf geen oplossing heeft. Tusk heeft net benadrukt hoezeer de EU-landen gebrand zijn op een akkoord met Turkije om de vluchtelingenstroom in te dammen, dat Schengen op ontploffen staat. ‘We really want a deal with you.’

De notulen geven een interessant inkijkje in de verhouding tussen de EU en Turkije. Er is veel gebekvecht. Zoals wanneer Juncker benadrukt dat de deal in vijftien dagen rond moet zijn. ‘We werken hard en we -hebben je behandeld als een prins in Brussel.’ ‘Als een prins?’ reageert Erdogan gestoken. ‘Natuurlijk. Ik vertegenwoordig niet een derde-wereldland.’

‘We kunnen elk moment de deuren naar Griekenland en Bulgarije openen en de vluchtelingen in bussen zetten’, dreigt Erdogan al aan het begin van de bijeenkomst. Hij wil van de EU een grotere financiële bijdrage, toezeggingen over visaliberalisatie en heropening van de toetredingsonderhandelingen. Tusk en Juncker stemmen er uiteindelijk mee in om nogmaals ‘Timmermans’ te sturen om over geld en quota te praten.

In de documentaire De Europeaan, waarin Frans Timmermans gedurende de making of de Turkije-deal wordt gevolgd, zegt de eurocommissaris dat er natuurlijk van alles op is aan te merken maar dat de vluchtelingencrisis wel onder controle is. Het is echter Turkije dat die controle heeft. Het is Erdogans grote triomf. Hij besloot zijn toespraak in Istanbul niet voor niets met de woorden: ‘Vergeet niet dat het Westen Turkije nodig heeft.’ De belangrijke EU-leiders wisten afgelopen dagen dan ook niet hoe snel ze de Turkse president duidelijk moesten maken dat ze de oproep van het Europarlement niet zullen opvolgen, dat ze in gesprek willen blijven met Turkije, ook over toetreding.

Over het lot van de vluchtelingen zelf gaat dit allemaal niet. (Noch over de vraag of de vluchtelingendeal wel nodig is. Volgens de cijfers van de unhcr heeft het akkoord helemaal geen effect gehad op het aantal vluchtelingen dat naar Europa kwam, zo liet hoogleraar migratierecht Thomas Spijkerboer op de migratiesite van Oxford University zien. De daling was al lang ingezet en laat geen onderbreking zien na het ingaan ervan.) Nog steeds ontbreekt het Europa aan politieke wil en een eigen visie, aan een vluchtelingenplan waarbij het de waarden van de Unie zelf respecteert. Tot die tijd zal het in de Turkse tang zitten.