Er zijn ongetwijfeld heel veel redenen te bedenken waarom u Ernest Hemingway vooral niet moet lezen – hij was een onverdraagzame seksist, een antisemiet, een racist, ga zo maar door. Of iemand Hemingway wél wil lezen, is uiteraard een persoonlijke beslissing, die voor een groot deel afhangt van zijn of haar opvattingen over het doel van kunst. Voorzover ik kan overzien, is literatuur te complex om één doel te hebben. We lezen Virginia Woolf niet alleen omdat ze feminist was (goed, want aanzet tot vermindering van wreedheid in de wereld), net zoals we Louis-Ferdinand Céline niet niet-lezen omdat hij antisemiet was (slecht, want aanzet tot wreedheid); we lezen Woolf en Céline omdat ze briljante stilisten waren die op geheel eigen wijze een inkijk gaven in de psyche van hun tijd.
A Farewell to Arms, Hemingway’s tweede roman, kwam uit in 1929 (Hemingway was toen dertig) en is nog altijd een van de beste romans over de Eerste Wereldoorlog. Ik heb een paperbackuitgave van het boek van Charles Scribner’s Sons uit 1969, de hoogtijdagen van de hippies, maar er is niks psychedelisch aan het omslag: een somber schilderij van een moerasland met geblakerde, gespleten bomen erin en drie donkere silhouetten die onder een leigrijze lucht van de kijker weglopen, op weg naar een kapotgeschoten kerk of huis. Rechts bovenin, om het geheel nog wat kracht bij te zetten: een vuurwerkachtige ontploffing. Ik denk dat deze duistere voorkant met het geelrode vuurwerk bedoeld was om de oorlogsroman uit 1929 ten tijde van de Vietnamoorlog ‘relevant’ te houden.
De inhoud van het boek: Frederic Henry, een duidelijk alter ego van Hemingway, medicus aan het Italiaanse front ten tijde van de Eerste Wereldoorlog, raakt gewond bij een mortieraanval. Hij belandt in hetzelfde ziekenhuis waar Catherine Barkley werkt, een oudere Engelse verpleegster op wie hij al verliefd was. Tijdens Henry’s verblijf in het ziekenhuis in Milaan raakt Catherine ook verliefd op de jonge Amerikaan. Als hij wordt teruggestuurd naar het front, is zij drie maanden in verwachting. Aan het front krijgen de Italianen er van de Oostenrijkers van langs, Frederic wordt door de Italiaanse militaire politie gevangengenomen; hij komt erachter dat iedereen wegens landverraad (het verlies van de slag) wordt geëxecuteerd en Frederic ontsnapt. Hij vlucht naar Milaan, maar Catherine is inmiddels overgeplaatst naar Stresa, een stadje aan Lago Maggiore. Frederic vindt Catherine en samen vluchten de twee naar Zwitserland. Daar leiden ze, tijdens de oorlog, een idyllisch leven. Tot de dag dat Catherine moet bevallen. De bevalling verloopt dramatisch en zowel kind als moeder overlijdt. Het boek eindigt met Frederic die in de regen naar huis loopt.
Tot zo ver de samenvatting.
Zoals gezegd: literatuur leest u voor de blik van de schrijver op gebeurtenissen, een blik die vaak nauw samenhangt met de vertelstem. De voorkant van A Farewell to Arms toont een ontploffing. Het eerste vuurwerk is de oorlog, het decor van de roman. Het tweede vuurwerk is de liefdesrelatie tussen Frederic en Catherine. Het derde vuurwerk is Hemingway’s stijl. Toen ik mijn voorliefde voor Hemingway eens met een andere Nederlandse schrijver besprak, zei hij: ‘Soms sta ik op van mijn bureau, loop ik naar de kast, pak ik A Farewell to Arms van de plank, lees de eerste twee bladzijden en dan denk ik: klootzak.’ Daarna kon de schrijver de ring weer in, met het vurige voornemen Hemingway deze keer wél te verslaan.
Dit is de openingsparagraaf van A Farewell to Arms, in het oorspronkelijk Amerikaans-Engels: ‘In the late summer of that year we lived in a house in a village that looked across the river and the plain to the mountains. In the bed of the river there were pebbles and boulders, dry and white in the sun, and the water was clear and swiftly moving and blue in the channels. Troops went by the house and down the road and the dust they raised powdered the leaves of the trees. The trunks of the trees too were dusty and the leaves fell early that year and we saw the troops marching along the road and the dust rising and leaves, stirred by the breeze, falling and the soldiers marching and afterward the road bare and white except for the leaves.’
Twee alinea’s die het hele komende verhaal van de twee geliefden samenvatten zonder ze één keer te noemen. Twee alinea’s die de toon voor de rest van het verhaal zetten, het timbre van de vertelstem tonen. En twee alinea’s die het ritme aangeven.
In haar boek Blue Nights (2010), over het overlijden van haar dochter, schrijft Joan Didion, erfgenaam van Hemingway, over de schrijfwijze die ze hanteerde ten tijde van haar roman Play It As It Lays (1970): ‘Wat ik toen werkelijk aan het doen was, was in feite helemaal geen schrijven: het enige dat ik deed was schetsen in een ritme en dan dat ritme mij laten vertellen wat ik allemaal aan het zeggen was.’ Deze aanpak is minder vreemd dan hij lijkt. In 1998 in een essay al deed de schrijfster een ontleding van de vier zinnen die de eerste alinea van A Farewell to Arms opmaken: vier ogenschijnlijk simpele zinnen die Didion al sinds haar twaalfde in hun greep hielden; 126 woorden, waarvan slechts één met drie lettergrepen, 22 met twee lettergrepen, en 103 (!) woorden van één lettergreep. Van de 126 woorden zijn er (telt u mee?) 24 ‘the’, 15 ‘and’, en de eerste en de derde zin hebben een komma, de tweede en de vierde niet. Het ritme ontstaat door alle doorlopende ‘the’s’ en ‘ands’, een ritme zo sterk dat de ene keer dat ‘the’ ontbreekt er direct een luide stilte optreedt. Dan is er nog de magie van het perspectief, zegt Didion: de intimiteit van de verteller. ‘In the late summer of what year? What river, what mountains, what troops?’
Hemingway schreef een boek dat de pijn van verlies erkent en tegelijkertijd contextualiseert: niks blijft er van al onze inspanningen en al ons verlies, wat resteert is hoogstens wat stof op de bladeren – niets dus, wat een klein beetje regen niet wegspoelt.
Maar we hadden het over het ritme, het ritme van een zin, van de paragraaf en het ritme van het hoofdstuk (Hemingway had de gewoonte het aantal bladzijden van zijn hoofdstukken te tellen en onder elkaar te zetten). Ritme, als de drie lagen bogen van een Romeins aquaduct om het water van daar naar hier te krijgen.
De openingsparagraaf van A Farewell to Arms is een bewerking van de openingszinnen van In Another Country, een kortverhaal uit 1926: ‘In the fall the war was always there, but we did not go to it any more. It was cold in the fall in Milan and the dark came very early. Then the electric lights came on, and it was pleasant along the streets looking in the windows.’ Wederom veel korte woorden die een ritme geven, en een ‘we’-zin die het hele verhaal vooraf dichterlijk samenvat.
Hemingway staat bekend als een economisch schrijver, maar voor een economisch schrijver herhaalt hij zichzelf vaak. Je zou ook kunnen schrijven: ‘In the fall the war was always there, but we did not go to it any more. It was cold then in Milan and the dark came very early’ of zelfs ‘It was cold in Milan and the dark came very early’, maar beide opties zijn minder suggestief dan wat Hemingway schrijft – en in het eerste geval zit je ook met de ‘then’ die in de derde zin al gebruikt moet worden om deze te openen. Het is goed om ‘fall’ twee keer te noemen, want het is een sterk woord. ‘Then’ is dat niet, behalve aan het begin van de zin. (Probeert u het maar eens.) Het is dus niet altijd economisch wat Hemingway doet, wel effectief. De schrijver dus, als de dirigent die een maat voor de muziek uit loopt omdat hij weet waar het heen gaat.
En Hemingway schrijft op zo’n wijze dat de slag het ritme aangeeft, zodat je over het ritme een verhaal kunt vertellen. Over het verlies van een geliefde, bijvoorbeeld. Soms, zoals in het geval van het einde van A Farewell to Arms, betekende dit dat Hemingway een hoofdstuk 35 (!) keer herschreef. Alles om het juiste ritme en het juiste woord te vinden. Daarom voelt Hemingway’s proza, bijna negentig jaar na verschijning, nog altijd vers – zelfs na alle navolgers. Helen Larkin Seldes, de vrouw van de Amerikaanse onderzoeksjournalist George Seldes, zei over Hemingway: ‘Forgive him anything, he writes like an angel.’ Ik zou daarvan willen maken: Hemingway? Lees alles wat hij publiceert, want hij schrijft als een engel. Maar hij wás het zeker niet.