Het nieuwe schilderij State of Being III van Robert Zandvliet is helder blauw maar ook meer dan blauw. Zo gaat het, als een intens spektakel, voor mijn ogen open. Het schema van de vormgeving, een lichtgebogen breed scherm, kwam eerder voor in Zandvliets werk. In die vroegere schilderijen echter was het motief een stuk figuratiever. Het scherm was een strak filmdoek gezien vanuit achter in een donkere bioscoop. Rondom langs de rand van het schilderij waren figuurlijke elementen uit de zaal te zien als een omlijsting van silhouetten. Daardoor maakte de vormgeving een architectonische indruk. De omlijsting hield het beeld zo vast dat de geschilderde oppervlakte er, qua factuur, nogal compact uitzag. In State of Being hangt het scherm van blauw breeduit van de ene zijkant naar de andere daar tegenover. Boven en onder het blauw zien we twee smalle, spitse segmenten die van elkaar wegbuigen. Ze zijn zwartgrijs, in ieder geval donker. Van het blauw worden ze gescheiden door een slanke en lichte lijn van onbeschilderd linnen. Het donker van de grijze segmenten is eerder dof geschilderd en egaal zodat ze er niet te zwaar gaan uitzien.
Zandvliet schildert met een roller. De donkere segmenten zijn zo horizontaal en buigzaam geschilderd. Het intense blauw daartussen glijdt voorbij als een gordijn. De dunne buigingen van wit linnen zorgen ervoor dat de straling van het blauw niet wordt ingeklemd. Het blauw zweeft eerder dan dat het zwaar hangt. Intussen zijn de hoeveelheden blauw in verticale passages aangebracht. De kleur zakt dus naar beneden, baan na baan als in een gordijn de trage plooien. Toch ogen ze opmerkelijk licht. Dat komt doordat deze dichte blauwe schemering uit enkele banen kleur bestaat. Zoveel verf heeft Zandvliet op de roller genomen, en die ook niet al te nat verdund, dat er bij het rollen lichtere plekken ontstonden waar de verf minder hecht aan het linnen bleef kleven. Dat is het wisselende patroon dat we zien: plekken van afwisselend voller en dunner blauw.
Het is een heel schoon blauw. Ik heb het nagevraagd bij de schilder. Het is hoofdzakelijk ultramarijn met daarbij, voor de warmte van toon, wat rood gemengd. In de volksmond, zou ik zeggen, heet het hemelsblauw omdat het, zoals in dit schilderij, ook zo grenzeloos is als de wolkenloze lucht in de zomer. Dan moet de kleur ook wat trillen en beven. Dat is wat gebeurt. De zwartgrijze segmenten boven en onder zijn roerloos donker. Het blauw daarentegen is, juist vanwege de strakke manier van rollen, heel levendig. Maar omdat de lichtere vlekken in het donkere patroon op elkaar lijken, is het ritme van hun beweeglijkheid rustig en gestaag. Er ontstaat niets figuurlijks. Hooguit kun je opmerken dat de zijwaartse buiging van de donkere segmenten, naar weerskanten, een wijde beweging in het beeld teweegbrengt die het blauw doet opengaan als een waaier. Dat is de essentie van State of Being: een ongelooflijk indringend blauw schilderij.
Dit blauw is, anders dan aards bruin, onwaarschijnlijk helder. In een gedicht van Goethe lees ik dit beeld: ‘So wie des Wandrers Blick am Morgen/ Vergebens in die Lüfte dringt/ Wenn, in dem blauen Raum verborgen/ Hoch über ihm die Lerche singt.’ We hebben, mag ik hopen, dit allemaal wel eens meegemaakt. Hoog in de lucht hoor je het trillende gefluit van een leeuwerik die daar zo hoog staat dat je het kleine puntje niet meer ziet – in de blauwe ruimte verscholen. Dat blauw is licht, het beeft. Het schilderij is niet een illustratie van de lucht. Het is een schitterende samenvatting van wat blauw is, breed maar niet breedvoerig en geschilderd met aandachtige beheersing. Om dit blauw zo te schilderen moet de schilder ervoor zorgen dat de verfroller met gelijkmatige beheersing en druk over het linnen gaat. Dat vergt uiterste concentratie. Het schilderij nodigt ons uit er lang en langzaam naar te kijken. Je hoort als het ware de leeuwerik. In het blauw gebeurt zoveel – wat daar beweegt maar wat we eerst niet zien. Tot het toch nog helderder wordt. Zoals altijd gaan kunstenaars ons voor.
PS: Werk van Zandvliet is te zien bij Galerie Onrust in Amsterdam. Het gedicht van Goethe heet An die Entfernte (Sämtliche Gedichte, Insel Verlag, 2007, p. 38)