Tweelingen zijn schattig. Trek ze twee identieke pakjes aan en is het niet een plaatje? Als je goed naar ze kijkt, kun je dan de verschillen herkennen? De een heeft een iets scherpere neus dan de ander en ze zijn ook niet even lang. En dan die bijzonder sterke band tussen de twee. Misschien bestaat die wel uit een soort van telepathisch contact. Dat is misschien nog wel het meest bijzonder: een tweeling is nooit alleen. Een tweeling is enkelvoud.
Maar een tweeling die zo weinig eet dat ze samen evenveel weegt als één gezond persoon? En die haar dunne ledematen tentoonstelt in een galerie?
L.A. Raeven is een tweeling die speelt met tweelingclichés en het gangbare vrouwbeeld. De twee vrouwen geven aan genoeg te hebben van het snoezige beeld van tweelingen en van het gegeven dat mensen altijd direct zoeken naar verschillen tussen hun twee. Ze ontdekten dat ze samen, als twee-eenheid ook een bedreiging kunnen vormen. Dat de geheimzinnige band tussen een eeneiige tweeling ook als iets heel engs ervaren kan worden, wanneer die kwaadaardig wordt, bijvoorbeeld.
Angelique en Liesbeth Raeven (Heerlen, 1971) exposeren momenteel in het Institute of Contemporary Art (ICA) in Londen. L.A. Raeven manifesteert zich daar in de video Wild Zone 1 als twee verschrikkelijk dunne vrouwen die zich ogenschijnlijk nogal zitten te vervelen. Ze nemen eens een slokje wijn of een beetje water en samen eten ze iets onbeduidends. Af en toe zeggen ze iets in lijzig Limburgs, meestal kijken ze naar de camera. De troep die tijdens het verloop van het filmpje ontstaat, laten ze om zich heen slingeren. In de ruimte waar de video wordt vertoond, wordt een lichaamsgeur verspreid die niet van het prettigste soort is en gebaseerd op die van de vrouwen zelf.
De act op de video behelst een raar spel rond - onder meer - de vraag of ze anorexiapatiënt zijn of niet, dat zich voortzet buiten de tentoonstelling als journalist Sean O'Hagan van The Observer de vrouwen interviewt. Hij merkt dat mensen hen nastaren en afkeurende blikken toewerpen. Hun magerte doet, zegt hij, niet denken aan mierdunne modellen op een catwalk, maar eerder aan kanker- of aidspatiënten. Tijdens het interview nemen ze tegelijkertijd een chipje en wordt hun drinken precies afgemeten zodat ieder evenveel heeft. Maar een paar dagen later zeggen ze in Het Parool dat ze dat expres hadden gedaan, om het andere werk te adstrueren dat in het ICA wordt vertoond en Wild Zone 2 heet. Daarin vertoont een jongenstweeling hetzelfde gedrag als L.A. Raeven. Daartoe zijn de L.A. Raeven Rules 2002 ontworpen, die een van de jongens hardop voorleest: «(1) I WANT to become like HIM. (2) I WANT and I NEED to eat EXACTLY THE SAME as HIM, both in HOW MUCH and in WHAT I eat. (3) Together we need to decide WHAT to eat and the EXACT AMOUNT and WEIGHT.» Houden ze zich aan deze en nog tien andere regels, dan ligt de L.A. Army License in het verschiet.
Is dit rake shock art in de moderne Britse traditie? Puur exhibitionisme? Een heel interessant spel rond anorexia en het moderne vrouwbeeld? Het zoveelste bewijs dat conceptuele kunst helemaal niets voorstelt? Of zijn Angelique en Liesbeth gewoon twee vrouwen «Hungry for Fame» zoals The Observer kopte? De zondagskrant haalde er een psychotherapeute bij, die uitlegde dat de Raeven-tweeling zich samen gedroeg als één volwaardig persoon. Het complex van creativiteit, tweeling en anorexia bezag de therapeute als aandacht trekken.
L.A. Raeven is niet simpel een duo dat haar anorexiaprobleem exposeert. In een mooie aflevering van het VPRO-programma Bonanza zeiden de leading Dutch artists dat ze «bewust weten dat we misbruikt worden maar we proberen daar juist iets mee te doen». Eerder werk laat zien dat het duo (de een liep stage bij Nan Goldin, de ander werkte als assistent van Jean Paul Gautier) geïntrigeerd is door de manier waarop de maatschappij omgaat met mooie en met jonge mensen, met tweelingen, met mode en met consumptie. De video-installatie Killer Queen laat een groepje mooie jongeren zien dat zich in een kale, witte ruimte te goed doet aan champagne en aardbeien. Ze zijn aangekleed en opgemaakt als topmodellen en spelen een drankspel waarbij het erom gaat merknamen van alcoholische dranken te noemen. Naarmate de tijd vordert, worden ze almaar meer dronken en verloedert de ruimte door gemorste champagne, gevallen aardbeien en andere omgegooide troep.
«Esthetisch terrorisme» noemt L.A. Raeven dat. In een nagebouwde hotelkamer in New York lieten ze modellen een Prada-modeshow doen, alleen wel een heel lange en extreem uitputtende. Prada adverteert in glossy kunsttijd schriften, L.A. Raeven wilde laten zien hoe gemakkelijk glossy’s, grote modemerken en kunst worden gecombineerd. Voor Rest Room werden jonge modellen gevraagd zich uit te kleden en vervolgens drie uur in hun ondergoed in een koude kamer opgesloten. Voor Ideal Individual wordt met een huidplooimeter bij modellenmeisjes het vet gemeten. Ze moeten voldoen aan een aantal strenge eisen die ook gelden voor de ontwerpsters zelf. Uiteindelijk met een legertje L.A. Raevens zou zo een geheel eigen brand gecreëerd kunnen worden. Vorig jaar weigerde The Guardian een advertentie van de twee. Er werd een Ideal Individual gezocht, die onmogelijke kenmerken moest bezitten als: «underdevelopment of the secondary sex characters, no full breast development» en «unusual food and drink habits». Ze werden geworven als aanstaande leden van een L.A. Raeven Army, een legertje eetgestoorden dus.
Moet de tentoonstelling in Londen nu maar worden verworpen omdat er een eetstoornis duidelijk zichtbaar wordt gemaakt? Het zelfportret van Vincent van Gogh met op de plaats waar eerst een compleet oor zat opeens een slordig verband, wordt ook niet afgekeurd.
Maar de confrontatie met dit soort werk wekt afkeer op. Eerder een beetje in Nederland en nu iets meer in Londen - Engeland vindt het heerlijk om geschokt te worden. Het ICA was kennelijk zo huiverig dat het besloot tijdens de tentoonstelling een avond te organiseren over eetproblemen en kunst. Twee kranten besloten stukken over de twee niet te publiceren. Dit was anorexiakunst, en ook in Engeland is anorexia wat aantallen betreft een niet te onderschatten probleem.
Het BBC-programma Newsnight Review, een uiterst serieus programma over literatuur en de kunsten, interviewde L.A. Raeven en aansluitend bespraken critici het werk aan tafel. Geen talent, slechte kunst en vooral aandachttrekkerij. De critici klaagden dat het zo pijnlijk was geweest om dit te bekijken. Maar naast de grieven bleken er ook positieve kanten. Er gebeurde tenminste iets, en misschien begrepen zij het wel niet omdat het voor jongere mensen was bedoeld, en misschien vonden zij het dan ook niet goed, het was in elk geval niet weer méér van hetzelfde. Een criticus zei: «Als je naar de National Gallery gaat, zie je zeventig procent van de mensen met een audio-tour op rondlopen en in de lucht kijken; ze kijken niet eens naar de Rembrandts en de Constables. Hierbij heb je godzijdank geen audio-tours, maar ze zeggen in ieder geval: ‘Kijk hiernaar, kijk met je ogen. Het is geen literatuur, er is niet iemand die vertelt waar het over gaat. Denk eens een keer na.'»
De Engelse ophef is niet los te zien van de rel die een paar weken geleden werd geschopt door Ivan Massow, de toenmalige voorzitter van het ICA. Toenmalig, want na de hevige kritiek die hij op de moderne conceptuele kunst had geleverd, was zijn positie niet langer houdbaar. Massow betitelde dit soort kunst als «pretentieuze, zelfgenoegzame, door ongeschoolden gemaakte troep». Hij beschuldigde de kunstwereld, Tony Blair en de grote sponsoren ervan de conceptuele kunst te hebben verheven tot officiële staatskunst en vergeleek deze praktijk met hoe de Sovjet-Unie het socialistisch realisme tot enige rechtmatige kunstvorm uitriep. Na de ophef die dat veroorzaakte, begreep Massow dat zijn tijd bij het ICA om was en besloot hij nog even zelf een conceptueel kunstwerk te creëren. Hij stuurde zijn bestuur een mand met daarin een in lichtgroen synthetisch materiaal verpakt conceptueel speelgoedpistool, waarmee men hem het genadeschot kon geven. Het bestuur ontsloeg hem.
De niksigheid van veel moderne kunst was de afgelopen jaren vaker aan de orde. De haai op sterk water en de doorgesneden koeien van Damien Hirst leverden al discussies op. Zo ook haar eigen beslapen bed dat Tracey Emin tentoonstelde (titel: My Bed) en dat haar prompt de belangrijke Turner Prize opleverde. Voorlopig hoogte- dan wel dieptepunt is de meest recente winnaar van de Turner Prize, Martin Creed, wiens kunstconcept bestond uit een zaal waarin het licht aan en uit ging. Toch is er iets in gang gezet. Bij de laatste uitreiking van de Turner Prize liepen de gemoederen zo hoog op dat het ernaar uitziet dat de prijs van karakter gaat veranderen.
Maar valt het werk van L.A. Raeven onder de noemer conceptuele kunst of onder shock art? Het is duidelijk dat de «evil twins» willen aanvallen en anderen confronteren met hun eigen eetgewoonten. Voor velen is daarmee een grens overschreden. Deze vrouwen zouden zich alleen maar zo uithongeren om beroemd te worden. Maar ethische bezwaren omdat ze te dun zijn? Misschien als echt zou blijken dat ze anderen aanzetten tot anorexia, zoals een Engelse psychotherapeute suggereerde. Het lijkt er meer op dat het de modewereld met zijn botmagere modellen is die mensen aanzet tot anorexia. L.A. Raeven is geen oorzaak maar resultaat.
Behoudens de twee zelf wordt ook hun werk te mager gevonden. Daar kan dan over gediscussieerd worden. Kunst over of kritiek op de leegte van zowel de mode- als de kunstwereld komt inderdaad nogal overbodig over. Ja, de kunst-scenes zijn over het algemeen hol en vol loze pretenties. En ja, de modewereld is nog erger en zet aan tot anorexia. En inderdaad, mensen blijven zich er toch toe aangetrokken voelen. Het is wél zo dat de twee juist die aantrekkingskracht proberen te onderzoeken. Want ze weten dat ze zelf ook door de glitter worden meegetrokken en proberen juist de obsessies met ideaalbeelden te problematiseren.
Killer Queen is op 2 maart te zien tijdens de Museumnacht in Rotterdam bij galerie Witte de With