Wat hebben All You Need Is Love van de Beatles en Ode an die Freude uit de Negende symfonie van Beethoven met elkaar gemeen? Beide liedjes appelleren aan de hele mensheid. Althans, op papier. Sinds het liedje van Beethoven is verheven tot het Europese volkslied worden daarmee in feite alleen mensen aangesproken die lid zijn van de Europese Unie. Friedrich Schiller, die de tekst schreef, draait zich om in zijn graf wanneer hij hoort dat Alle Menschen werden Brüder slechts voor een deel van de wereldbevolking klinkt. Daarentegen zou hij blij zijn geweest met de wijze waarop de Beatles de Marseillaise in hun liedje hebben verwerkt. Daarmee gaven ze een nieuwe vorm aan de universalistische geest van de Franse Revolutie. All You Need Is Love markeert het begin van de culturele globalisering. Het liedje werd gepresenteerd tijdens de allereerste satellietuitzending in 1967. De flower power van de Fab Four richtte zich tot alle bewoners op aarde. In de muzikale praktijk staat de exclusiviteit van Beethovens liedje tegenover de inclusiviteit van het liedje van de Beatles, de culturele regionalisering tegenover de culturele globalisering.
Het was onder meer dit verschil dat mij op het idee bracht dat het beter is om op 1 juni 2004 de volgende vraag aan de Nederlandse kiezer voor te leggen: bent u van mening dat de waarden en grondrechten van de Europese Unie, zoals verwoord in de grondwet voor Europa, direct overgenomen moeten worden in een mondiale grondwet?
Bij deze vraag zou ik ongetwijfeld tot de ja-stemmers behoren. Maar voordat ik beargumenteer waarom zal ik de vraag nog eens anders formuleren. Stel dat u een mondiale grondwet zou moeten opstellen, zou u daarin waarden en grondrechten opnemen die exclusief gelden voor de lidstaten van de Europese Unie? Deze vraag zou ik met nee beantwoorden.
Respect voor menselijke waardigheid, vrijheid, democratie, gelijkheid, de rechtsstaat en eerbiediging van de mensenrechten zijn volgens de voorgestelde Europese grondwet de waarden waarop de Europese Unie is gebaseerd. Deze komen ook tot uiting in haar grondrechten. Geen enkel redelijk denkend mens zou dergelijke waarden en grondrechten slechts willen voorbehouden aan EU-burgers. Toch ziet de werkelijkheid er anders uit. Gaapt er niet een diepe kloof tussen de in de grondwet beleden «eerbiediging van de mensenrechten» en de almaar groeiende Europese onderklasse? Laat de naleving van het grondrecht op sociale zekerheid en sociale bijstand in diverse Europese landen niet veel te wensen over? De vraag is dus of de grondwet daadwerkelijk voldoende garantie biedt voor het in de praktijk brengen van de waarden en grondrechten in de EU. Bovendien is het de vraag of het Europese beleid erop gericht is mensen die geen EU-burger zijn op korte of lange termijn ook van deze waarden en grondrechten te kunnen laten genieten.
Wat die laatste vraag betreft ben ik zeer pessimistisch. De EU doet bijvoorbeeld veel te weinig aan de almaar groeiende tegenstelling tussen rijke en arme landen, om nog maar te zwijgen over de humanitaire rampen die zich momenteel in Congo en Soedan afspelen. Over humanitaire interventies of het kwijtschelden van schulden hoor ik geen enkele regeringsleider. Wel over het sluiten van de EU-grenzen voor immigranten en zogenaamd onechte asielzoekers. Hiermee willen sommige politici tegemoet komen aan het door populisten aangewakkerde welvaartschauvinisme van veel EU-burgers. Zij houden EU-burgers voor dat Fort Europa de beste garantie biedt voor hun sociale zekerheid. In het tijdperk van de globalisering, zo suggereren deze politici, biedt de grondwet de beste garantie om de levensstandaard die ze nu hebben te behouden. Nu de droom van het reëel existerende socialisme in Oost-Europa is vervlogen, helpt de grondwet het reëel existerende eurocentrisme in het zadel.
In werkelijkheid wordt de mogelijkheid van lidstaten om burgers sociale zekerheid te bieden op de eerste plaats ondermijnd door het neoliberale beleid. De grondwet zal hier niets aan veranderen. Ik zou de stelling willen verdedigen dat politici die het neoliberalisme omarmen de machteloosheid van de politiek bevorderen en de democratie ondermijnen. Neoliberalen zijn utopisten die de illusie koesteren dat de markt de oplossing biedt voor tal van problemen. Daarbij vergeten zij dat de markt juist problemen als milieuvervuiling, structurele werkloosheid en armoede met zich meebrengt. De Canadese filosoof Charles Taylor vergelijkt de relatie met het kapitalisme met een slecht huwelijk waar maar geen einde aan wil komen: «Zonder kapitalisme kunnen we niet leven, maar met het kapitalisme kunnen we het nauwelijks volhouden.»
De inclusiviteit van mensenrechten en democratische principes staat op gespannen voet met de exclusiviteit van de Europese grondwet. Zolang politici geen idee hebben hoe ze het kapitalisme op een democratische wijze aan banden kunnen leggen en het welvaarts chauvinisme welig tiert, zal dit spanningsveld blijven bestaan. Wanneer de Europese grondwet een eerste stap in de richting van een mondiale grondwet zou zijn, is er niets aan de hand. Maar helaas wijst alles erop dat de Europese grondwet een nieuwe basis geeft aan het reëel existerende eurocentrisme.