Een cynicus kent van alles de prijs en van niets de waarde, liet Oscar Wilde een van zijn karakters zeggen. Het is een uitspraak die buitenlands beleid van Europese landen goed samenvat, en dat van Nederland in het bijzonder. We zijn druk de kosten aan het uitrekenen van de JSF, van handelssancties tegen Rusland, van een defensiebudget volgens de NAVO-norm of van de Turkije-deal, maar we spreken zelden over wat we daar uiteindelijk mee willen. Die houding is onhoudbaar geworden, en dat wordt wellicht in de komende weken duidelijk. Als Rusland straks zijn invasie van Oekraïne uitbreidt, zal Nederland moeten spreken over wat voor ons van waarde is.
Het helpt daarbij om een paar zaken over Oekraïne en Rusland helder neer te zetten. Dat gebeurt nu te vaak niet. We horen in deze fase veel stemmen roepen dat Rusland oneerlijk behandeld is en dat Poetin terecht bang is voor de NAVO. Over een paar weken, als Russische soldaten Oekraïne binnentrekken, krijgen we een koor dat roept dat we naïef zijn geweest over alles, en dat we meer leger en meer Amerika nodig hebben. De enige smaken, zo lijkt het nu, en straks nog meer, zijn NAVO-goed/Rusland-fout en NAVO-fout/Rusland-goed. Maar in plaats van waardevolle visies op de wereld, zijn dat façades die de complexiteit van de wereld verhullen, en daarmee een heldere blik naar buiten.
Oekraïne, de Baltische staten en andere landen braken uit eigen beweging weg van de Sovjet-Unie, niet door ons toedoen. Dat gebeurde met Sovjet-achtige meerderheden: in 1991 stemde in Oekraïne 93 procent van de bevolking voor onafhankelijkheid. Die landen werden Europese staten met alle rechten die daarbij horen, inclusief recht op territoriale integriteit, zelfbestuur, het recht om lid te worden van een economisch of militair bondgenootschap. En het recht om niet door je buurman te worden overheerst, ook als die buurman het daarmee niet eens is en kernwapens heeft. Het eerste zijn historische feiten, het tweede is de basis van ons internationale bestel.
Nu is de realiteit ingewikkelder, want vanuit Rusland gezien, of in ieder geval door de ogen van Poetin en de Russische beleidselite, gebeurde al dat wegbreken op een moment van historisch ongekende Russische zwakte, en heeft Rusland – vanwege zijn geschiedenis, geografie, statuur, culturele banden en Russische minderheden – recht op een zone van invloed die voorbij zijn landsgrenzen gaat. Rusland is een doelwit en wordt bedreigd, wat duidelijk wordt door het steeds verder opschuiven van de NAVO oostwaarts.
Dit is waar: landen uit het voormalige Russische imperium werden lid van de NAVO en dit is voor Rusland bedreigend. Maar hier ontstaat veel ruis. Die landen werden lid omdat zij dat zelf wilden; grote meerderheden in die landen steunden dat en doen dat nog steeds. Ten tweede gingen alle NAVO-leden destijds akkoord. Er is geen enkele kans dat dit bij Oekraïne nu ook gebeurt, en alle Russische beweringen daarover zijn politieke manoeuvres. Ten slotte ligt de dreiging van buurlanden die afstand van Rusland nemen niet in een invasie: geen land ter wereld wil Rusland binnenvallen. De dreiging ligt in het opbloeien van op het Westen gerichte landen (met Russen daarin) aan de Russische grens. Als KGB-officier in Dresden zag Poetin wat zo’n situatie doet. De dreiging is er niet zozeer voor Rusland, maar voor Poetins Rusland.
Dat betekent niet dat die dreiging fictief is, en ook niet dat Poetin Rusland daar om cynische redenen voor wil beschermen. Wel betekent het dat wij niet hoeven te kiezen tussen twee smaken: Poetins visie omarmen of verwerpen; capituleren of met oorlog dreigen. We kunnen Poetins visie begrijpen, analyseren en respecteren, en daar onze eigen visie tegenover zetten. Het Europese staatsbestel is onbespreekbaar, met de vrijheid die dat landen geeft; binnen dat kader moeten we Rusland te vriend willen hebben en bespreken wat daarvoor mogelijk is. Als die basis weggeslagen wordt omdat Rusland daar iets van vindt, en dat vindt met honderd bataljons plus zijn hand op de gaskraan, dan betekent dat niet dat wij in paniek op zoek moeten naar een andere overtuiging of een ander kostenplaatje: het betekent dat we helderder aan die basis moeten vasthouden dan ooit.