Kort voordat in maart 2003 de ‘coalition of the willing’ onder Amerikaanse leiding de aanval op Irak begon had premier Balkenende op zijn initiatief een telefoongesprek met de Britse premier Blair. Hij zag niets in deze oorlog. Als je in dat land het deksel oplicht ontstaat daar een verschrikkelijke chaos, zei hij. Dat is afgelopen zondag onthuld in het programma Brandpunt Reporter. Balkenende had gelijk, maar hij heeft daaruit toen niet de consequenties getrokken. Wat staat er trouwens op het stuk papier dat Blair aan Balkenende liet zien, waarbij hij zei: ‘For your eyes only’? Een paar maanden later ging Nederland meedoen aan de oorlog, met een detachement van elfhonderd man in de provincie al-Muthanna waar onze soldaten ‘sociale patrouilles’ liepen.
Irak blijft een bron van raadsels. Volgens president Bush had Saddam Hoessein contacten met al-Qaeda en wilde hij een kernwapen maken waarvoor hij in Niger uranium had gekocht. Allemaal onzin. Onze inlichtingendiensten AIVD en MIVD geloofden niet in de beschuldigingen van Bush, maar dat bleef geheim en het speelde geen rol bij de besluitvorming van het kabinet. Hadden we ons gedistantieerd van Bush, dan waren we in goed gezelschap geweest: het Frankrijk van Jacques Chirac en Duitsland onder leiding van Gerhard Schröder. Maar verder was er geen land van belang tegen de strijdlust van George W. Bush en zijn neoconservatieven opgewassen. Op 1 mei 2003 verklaarde Bush aan boord van het vliegdekschip Abraham Lincoln de strijd voor gewonnen. Daarna is de ellende pas goed begonnen.
Volgens het Britse medische tijdschrift The Lancet hebben de oorlog en de daarop volgende burgeroorlog aan zeshonderdduizend mensen het leven gekost, terwijl er 4,1 miljoen zijn ontheemd waarvan ongeveer de helft Irak is ontvlucht. De oorlog heeft zich ontwikkeld tot een wereldcatastrofe. President Barack Obama heeft verklaard dat Islamitische Staat is ontstaan uit de chaos van deze failed state.
Dat zou geen wonder zijn. De toestand waarin het land nu verkeert komt voor rekening van het Westen. Op zichzelf is het volkomen begrijpelijk als zo’n toestand onbedaarlijke wraakgevoelens oproept. IS voert zijn terroristische oorlog tegen het Westen dat daar als het collectief van de daders wordt gezien.
Natuurlijk moeten we ons tegen de terroristische aanvallen verweren. Maar ten eerste is het de vraag of we dat op de goede manier doen. Helpt het als we de hoofdstad Raqqa weer eens flink bombarderen zonder precies te weten wat daar de doelen zijn? Of richten we verwoestingen aan die IS in haar wraakgevoelens bevestigen? De praktijk van bijna dertien jaar oorlog leert dat het laatste het waarschijnlijkst is. In de strijd tegen de chaos en het godsdienstig fundamentalisme in het Nabije Oosten neigt het Westen langzamerhand naar een vruchteloos recidivisme. En toch is de kans groot dat Nederland opnieuw meegaat en dat onze F-16’s binnenkort hun bommen ook op de Syrische chaos laten vallen.
Het opmerkelijke is dat het Westen nooit serieus zijn eigen aandeel in de schuldvraag heeft onderzocht. Wat zijn de oorzaken van de strijdlust die zich in 2003 van zoveel landen meester maakte? Hoe komt het dat George W. Bush en zijn getrouwen in staat zijn geweest op grond van zo’n complex van leugens te beginnen met die verwoestende aanval waarvan de gevolgen nog altijd voelbaar zijn? In Amerika heeft de bekende jurist Vincent Bugliosi een boek geschreven, The Prosecution of George W. Bush for Murder. Het werd een bestseller, maar de grote televisiestations weigerden de reclame voor het boek. The Economist, beroemd om zijn deskundigheid en scepsis, heeft de aanval van harte gesteund. Hier hadden we in 2009 de commissie-Davids die ook de fundamentele politieke kritiek heeft vermeden. Tot een parlementaire enquête is het door verwoede tegenstand in de Tweede Kamer niet gekomen.
Wat zou er gebeurd zijn als Saddam Hoessein met geweldloze middelen in bedwang was gehouden, zoals dat met de ayatollahs in Iran is gebeurd? Het antwoord is fictie. Maar het heeft wel zin die vraag te stellen, als opening tot een geschiedenis die nog moet worden geschreven? Een verhaal van westerse onkunde en zelfoverschatting waarvan het slot nog ver weg is.