Vorig jaar zond de rvu op 4 mei Een stukje blauw in de lucht van Bob Entrop uit: eindelijk een film over de vernietiging van Nederlandse zigeuners. Bijzonder door onderwerp en door de bereidheid van Roma en Sinti om mee te werken. Sowieso wantrouwende gemeenschappen zijn ze extra afhoudend vanwege de thematiek die niet alleen zwaar, maar ook met culturele taboes omgeven is.

Entrop verwierf vertrouwen, maar ook moeten gemeenschapsleiders hebben ingezien dat zowel algemeen als eigen belang is gediend door de sluier over de verschrikking op te lichten. Auschwitzbezoek en de film daarover hebben betekenis voor de verwerking van de massamoord in eigen kring. Bovendien is hij voor de buitenwacht beschikbaar. Binnenkort betaalt Entrops ‘zigeunervriendschap’ zich uit in liefst zeven nieuwe documentaires bij rvu en vpro, waarvan ik er vijf zag.

De eerste, Zigeunermuziek doet pijn, op 15 mei in Holland Doc, is een portret van violist Nello Weis. Vervelende titel, maar dubbel toepasselijk: Weis lijdt pijn bij het spelen (dat hij links maar twee vingers kan gebruiken maakt de kwaliteit van zijn spel des te ongelooflijker); en door veel sores (verslaving, dood van dierbaren) kan hij een deel van zijn repertoire om emotionele redenen niet meer aan.

Personage en thematiek roepen associaties op met Jeroen Berkvens’ Jimmy Rosenberg, over de briljante gitarist. Dat geweldige niveau wordt niet gehaald, maar Zigeunermuziek is de moeite waard. En je zou Jimmy gunnen dat hij zo ver komt als de veel oudere Nello, die zijn leven redelijk op de rails heeft: afgekickt, huis, vriendin, aanbeden kleinkinderen, werk. Lijdt de film aan soms hinderlijke explicietheid van de kant van de maker, toch ontvouwt zich ook subtieler het portret van een man die ellende overwon maar lijdt aan een gat in de ziel. Iemand die veel mensen om zich heen organiseert maar zich ook dan niet op zijn gemak voelt.

Een oorzaak lijkt te liggen in afstand tot de gemeenschap waaruit hij komt (hij woont in Amsterdam en musiceert met ‘burgermensen’). Een door de film gesneden gesprek met Nello’s vader verheldert: we zien de archetypische patriarch wiens harde educatie sporen bij de zoon (schat van een kind, dat weer wel) naliet. Willen we iets van stamhoofden begrijpen, dan kunnen we dichtbij beginnen, want deze vader is onder Sinti geen uitzondering. Het is duidelijk dat Entrop de gemeenschap in het hart gesloten heeft, maar dat zijn cultuurrelativisme menige opsodemieter krijgt.

Neem de korte rvu-film Nooit alleen: indrukwekkend beeld van warmte, solidariteit en concrete zorg. Lalla verzorgt naast haar gezin vanzelfsprekend een zwaar gehandicapte broer: nooit zal die in een tehuis belanden. Zoals de 91-jarige oma van Rosita nooit naar het bejaardenhuis zal gaan omdat Rosita haar verzorgt. Net als je bewondering en heimwee naar iets dat hier al eeuwen nagenoeg is verdwenen lijken te winnen van nuchterheid, deelt oma mee dat Rosita het dus niet in haar hoofd moet halen om te willen trouwen: vrouwelijk equivalent van Nello’s tata. Er zit iets dubbels in Entrops positie: enerzijds is hij erg trots op hun vriendschap, anderzijds gebruikt hij die om taboes te ontsluieren en geheimen te ontlokken voor zijn films. Op de rand van misbruik, zoals een geïnterviewde vrouw zegt: ‘Je neemt me iets af.’ Maar ja, zo werkt alle antropologie. De kijker profiteert.

Sinti & Roma in beeld, 20 mei tot 4 juni, dinsdag 23.30, Ned 2; Volk zonder eigen land, zaterdag 31 mei 13.25-14.55, Ned 2; Muzikanten voor het leven, zaterdag 7 juni 13.25-14.55, Ne