‘FPÖ heeft geleerd van 2000’

In Oostenrijk is de politieke storm weer gaan liggen. Na een turbulente verkiezingscampagne en een enerverende formatietijd hebben het conservatieve politieke wonderkind Sebastian Kurz (31, ÖVP) en de rechts-nationalistische veteraan Heinz-Christian Strache (FPÖ) voor de Kerst een regering gevormd. Vlak na de verkiezingen van 15 oktober interviewde ik politicoloog Reinhard Heinisch van de Universiteit van Salzburg, die ik leerde kennen op reportage in Oostenrijk. In blog #5 van Eigen Volk, die aan het begin van de formatie werd gepubliceerd, vertelde hij dat een regering met de FPÖ Europa niet de rug zou toekeren. Nu ziet hij dat nu? ‘Ik had gelijk’, zegt hij. ‘De FPÖ heeft aan Kurz een grote concessie moeten doen: haar droom om uit de EU te stappen laten vallen.’ Veel Oostenrijkers willen geen Öxit, maar willen wel dat hun regering anders met de Unie omgaat, aldus de wetenschapper. ‘Dit is precies wat Kurz nu aan het doen is.’

Tegelijkertijd is regeringspartij FPÖ vorige week al weer in opspraak gekomen dankzij partijprominent Udo Landbauer (31). Na journalistiek onderzoek werd duidelijk dat hij voorzitter is geweest van het rechts-conservatieve studentenkoor Germania. Daar werden oude nazi-liederen gezongen en waren liederen aanwezig met zinsdelen als ‘wij leveren de zeven miljoenste’ (… aan de ovens – red.). Landbauer, die kandidaat was voor de verkiezingen in de deelstaat Niederösterreich van afgelopen zondag, kwam in verlegenheid. Hij weigerde echter op te stappen. Ook niet toen bondspresident Alexander van der Bellen (Groenen) publiekelijk verkondigde dat hij ‘een probleem’ heeft als hij niet vertrekt. FPÖ-minister Herbert Kickl van Binnenlandse Zaken houdt hem nu de hand boven het hoofd, zo stelt deskundige Heinisch. ‘Het net sluit zich rond Landbauer. Na de verkiezingen in Niederösterreich van zondag sluit de ÖVP-leider, de grootste winnaar, samenwerking met hem uit. Met de FPÖ wil zij wel samenwerken.’ Volgens Heinisch toont de affaire-Landbauer aan dat het oude nazi-gedachtegoed nog niet weg is uit de partij. ‘Het vertrek van Haider uit de partij, midden jaren 2000, zorgde voor meer identitaire en extreem-rechtse tendensen binnen de FPÖ. Er is veel overlap tussen die groeperingen en dit soort incidenten komen daardoor vaker voor, hoe beschaamd de partijleiding telkens ook is.’ Kan Landbauer aangepakt worden? ‘De FPÖ-minister van Binnenlandse Zaken moet daarvoor het startsein geven. Juridisch gezien is er geen basis om hem te vervolgen, want schuld door betrokkenheid bestaat niet in Oostenrijk.’

Terug naar de regering van ÖVP en FPÖ, die doorstoomt vanwege het aankomende EU-voorzitterschap. Onlangs bezocht Sebastian Kurz – de jongste Oostenrijkse kanselier ooit – de Duitse bondskanselier Angela Merkel in Berlijn. Op Pruisische marsmuziek liepen ze samen over de rode loper. Gezien het beladen verleden is het altijd bijzonder om regeringsleiders van beide landen samen te zien. Tijdens de persconferentie waren de christen-democraten vooral vriendelijk naar elkaar. Merkel feliciteerde Kurz met zijn kanselierschap en was niet kritisch tegenover de Oostenrijkse regering. Los van alle hoffelijkheden maakte Kurz waarschijnlijk achter de schermen duidelijk dat hij een andere koers zal varen dan Merkel. Heinisch legt uit: ‘Op aangeven van zijn coalitiepartner FPÖ zal Kurz vaker optrekken met de Midden-Europese landen. In de tweede helft van dit jaar is zijn land voorzitter van de EU en dan wil hij één harde Europese buitengrens bewerkstelligen, iets wat de Hongaren en Polen al langer eisen.’ Merkel zei Kurz’ regering te zullen beoordelen op haar daden. ‘Ze zal vooral de kanselier bedoeld hebben, want die heeft in de regering veel macht naar zich toegetrokken. Het dossier Europa valt niet onder zijn minister van Buitenlandse Zaken, maar rechtstreeks onder hem. Ook heeft Kurz onafhankelijke ministers aangetrokken met weinig politieke en bestuurlijke ervaring. Voor hun politieke bestaan zijn ze van hem afhankelijk. Dat geeft hem veel macht.’

De machiavellistische Kurz wordt geflankeerd door de nieuwe vice-kanselier Heinz-Christian Strache van de FPÖ. Wat doet de partijleider precies in de regering? ‘We weten niet echt wat hij inhoudelijk gezien uitvoert. Strache heeft namelijk geen portefeuilles gekregen. Hij is alleen maar vice-kanselier en zit in de regering om het FPÖ-smaldeel aan te sturen en bij elkaar te houden’, aldus Heinisch, die erop wijst dat de FPÖ geleerd heeft van het regeringsdebacle van begin jaren 2000. ‘In die tijd kwam de partij ook in een regering met de ÖVP. Niet alleen was dat toentertijd zeer omstreden, omdat er voor het eerst na 1945 rechts-nationalisten in een Europese regering zaten, maar ook was het moeilijk opereren omdat FPÖ-voorman Haider zelf niet in de regering stapte. Hij bleef gouverneur van Karinthië. Daardoor had hij geen greep op zijn ministers in het kabinet, die te veel hun eigen gang gingen. Binnen twee jaar ontspoorden de FPÖ’ers en viel de regering. Anno 2018 laat Strache dit niet gebeuren. Hij zit wel in het kabinet en heeft één doel: de boel bij elkaar houden.’ Net als in 2000 was er vorige week een groot straatprotest tegen de FPÖ in de regering. Heinisch: ‘Het ging om twintigduizend mensen, veel minder dan de honderdduizenden die toen wekelijks op de been waren. Ik denk dat niemand in de Oostenrijkse politiek er echt wakker van ligt.’

Voor haar kunnen heeft FPÖ het in de formatie goed gedaan. Heinisch: ‘De partij heeft alle belangrijke posten op binnenland- en veiligheidsgebied gekregen. Ze levert bijvoorbeeld de ministers van Binnenlandse Zaken en Defensie, en heeft zelf een partijloze minister van Integratie genomineerd. Bovendien heeft Strache zijn grootste concurrent Norbert Hofer, die in 2016 in de race was voor het Oostenrijkse presidentschap, op afstand gezet door hem de minister van Verkeer en Energie te maken. Hofer zal nu vooral beschäftigt zijn met grote, technische dossiers en vormt even geen politieke bedreiging meer voor het leiderschap van Strache.’ Wel heeft de FPÖ al haar kopstukken in de regering zitten, waardoor het partijkader onder druk is komen te staan. Een nieuwe generatie komt eraan, zegt Heinisch: ‘Strache heeft jongeren en millennials naar voren moeten schuiven omdat er geen sterke generatie onder die van hem en zijn ministers voorhanden was. De in 1992 geboren Marlene Svazek, toevallig een oud-studente van mij, uit Salzburg is nu de nummer twee van de partij. En vergeet de omstreden Landbauer in Niederösterreich niet. Hij is 31 jaar.’

In de afgelopen maand kwamen Strache en de FPÖ in het nieuws door te suggereren dat er kampementen voor vluchtelingen moeten komen. Die discussie loopt in Wenen nog een beetje. ‘Eigenlijk is alles hier vooral gericht op het aankomende EU-voorzitterschap’, meent Heinisch, die van mening is dat het buitenland meer gefixeerd is op de ‘beladen thema’s’ dan de Oostenrijkers zelf zijn. Oostenrijk is van 1 juli tot en met 31 december EU-voorzitter. ‘Tot en met het einde van het EU-voorzitterschap zal de regering-Kurz bijeen blijven, want iedereen wil dat het voorzitterschap een succes wordt. Als het lukt om tot één beleid te komen voor de buitengrenzen van de EU, waarbij Europa economische vluchtelingen sowieso terugstuurt, dan heeft Kurz het voor de FPÖ goed gedaan. FPÖ-leider Strache is een voorstander van één harde buitengrens die vluchtelingen weert, net als de grootste vrienden van Oostenrijk in de Unie: Hongarije, Polen, Tsjechië en Slowakije.’ Wanneer Kurz in zijn missie slaagt, heeft hij internationaal gezien naam gemaakt. Heinisch: ‘Kurz is ambitieus en wil graag meespelen met de groten in Europa. Vanaf 1 juli kunnen Merkel en Macron hun borst natmaken. En de FPÖ, die zal hem toejuichen.’

Deze blogreeks wordt mede mogelijk gemaakt door Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.