Zelden was de viering van de verjaardag van het Frans-Duitse vriendschapsverdrag zo ongemakkelijk als in januari 2023. En dat terwijl het Elysée-verdrag in 2019 nog geactualiseerd werd met het ambitieuze verdrag van Aken. Wat is er aan de hand? Eerst het toen. Dan het nu.
In januari 1963 werd het Elysée-verdrag ondertekend door de Franse president De Gaulle en de West-Duitse bondskanselier Adenauer. Plaats van handeling: de kathedraal van Reims. Dit was niet alleen een moment van historische proporties, het was ook van een geheel nieuwe vorm en diepte. De Frans-Duitse erfvijandschap had Europa in bloed gedrenkt. En nu was er een catharsis, omlijst door de sobere glorie van een kerk in een Franse stad nabij Lotharingen. De collectieve emoties van deze naties werden versmolten in een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de Europese beschaving. Op het altaar omhelsden De Gaulle en Adenauer elkaar.
De kathedraal vulde zich met gevoelens die horen bij eeuwen van gewelddadige nabijheid, en met tranen. Maar er was meer. De Franse diplomatie oogstte. Een thuiswedstrijd, gemarkeerd door de locatie en de naam van het verdrag. Frans-Duitse vriendschap werd mogelijk dankzij de acceptatie van deze werkelijkheid, in Bonn. Of beter nog: in Rhöndorf, waar de bondskanselier woonde en waar hij vanuit zijn serre niet alleen zicht had op zijn rozentuin, maar ook op de Rijn. Adenauer zag het Elysée- verdrag als de grootste daad in zijn politieke leven, tot stand gebracht op 87-jarige leeftijd.
De publiekelijke vriendschapsverklaring slaagde, maar het was ook wat vreemd. Dat vond men elders ook. In de buurlanden veroorzaakte deze vertoning rillingen. Niet alleen was men overal buitengehouden, ook werden er trauma’s wakker gekust. En dan was er nog de actualiteit. West-Europa was nog allerminst bekomen van het veto van De Gaulle tegen de Britse toetreding tot de EEG enkele dagen eerder. In Washington was men zeer ontstemd over het Elysée-verdrag. In Den Haag was men ziedend. Ondertussen smoesde De Gaulle in de internationale pers wat over de Britten als een Trojaans paard van de Amerikanen. Hij zou zijn trekken thuiskrijgen.
De diplomatieke tegenaanval kwam uit Washington en richtte zich volledig op West-Duitsland, waar men openlijk twijfelde aan deze stap van der Alte, ook binnen zijn eigen partij het CDU. Het resultaat was dat de Bondsdag weliswaar instemde met het Elysée-verdrag, maar ook een preambule toevoegde. De strekking: Frans-Duitse vriendschap kon nooit ten koste gaan van het Atlantisch bondgenootschap. Dat laatste bleef voor West-Duitsland primair. In een vertrouwelijk bericht aan Adenauer schreef De Gaulle: ‘Verdragen zijn als rozen en jonge meisjes, hun schoonheid duurt maar even.’ De rozentuinier uit Rhöndorf liet dit niet onweersproken. De Gaulle’s vergelijking met rozen ging niet op. Bij rozen ging het immers om de struik. Wanneer men die goed verzorgde, bloeide deze ieder jaar mooier. Adenauer zou zes decennia lang vooral gelijk krijgen. Tot januari 2023 dus.
SPD’er Olaf Scholz heeft niet zoveel met het verdrag van Aken (dat is afgesloten door Angela Merkel). Hij is bovendien niet bepaald van de Rijnlandse romantiek. Emoties houdt hij voor zichzelf. Toespraken leest hij voor. Kerken mijdt hij. Zelfs over zijn gedachten praat hij nauwelijks. Er is echter een vorm waarin hij wel opmerkelijk actief communiceert: opstellen. In zijn stuk in Foreign Affairs geeft Scholz inzicht in zijn afwegingen op dit precaire moment voor de wereldpolitiek en Europa. Zijn stelling: er komt een tijdperk ten einde, maar dat zou ook zo zijn zonder de oorlog in Oekraïne. Het is dus zaak leiderschap te tonen tegen de Russische aanvalsoorlog, maar tegelijkertijd het grotere gegeven van de-globalisering en de Europese onthechting van deze oude orde niet uit het oog te verliezen.
Dit vergt een analyse die dieper gaat dan zwelgen in de geschiedenis van de Frans-Duitse as. Want West-Europa bestaat al lang niet meer en de brute feiten van geografie en geschiedenis hebben de Frans-Duitse verhouding sinds 1989 fundamenteel veranderd. Wil de Frans-Duitse as relevant blijven, dan zal deze buiten de West-Europese kaders van ooit heruitgevonden moeten worden, en dat noodzakelijkerwijs samen met anderen – aldus de impliciete boodschap van Scholz. De sleutel daartoe heeft Duitsland echter niet meer in handen. Die moet nu gezocht worden in Parijs. Is de Franse president in staat om te accepteren wat Adenauer accepteerde in Reims?