‘Waarom teistert u de zeeën met uw piraterij?’ vraagt Alexander aan de piraat. Waarop de piraat de aanval kiest: ‘Waarom teistert u de zeeën met uw vloot? Ik heb slechts één schip, daarom noemen ze mij een misdadiger. U heeft een hele vloot en daarom noemen ze u een keizer.’
In 1939 definieerde de criminoloog Edwin Sutherland voor het eerst witteboordencriminaliteit als ‘een misdaad begaan door iemand met een hoge maatschappelijke status tijdens zijn werk’. Volgens Sutherland was witteboordencriminaliteit wijdverspreid en veroorzaakte ze schade die dikwijls omvangrijker was dan huis-, tuin- en keukencriminaliteit. De werkelijke omvang was echter moeilijk te staven: mensen met een hoge status blijven vaak onbestraft.
De nadenkende mens ziet het liefst dat een financiële crisis het gevolg is van lange golven en diepe structuren, maar dikwijls speelt ordinaire witteboordencriminaliteit een belangrijke rol. Ook bij de val van SNS, waarvoor deze week door de publicatie van het rapport van de commissie-Frijns weer volop aandacht was, lijkt er sprake te zijn geweest van fraude. Zeventien medewerkers zijn op non-actief gezet na een integriteitsonderzoek door SNS zelf. Ook de Fiod en het Openbaar Ministerie doen onderzoek naar fraude bij Property Finance, met name in de periode 2010-2012. Of daarmee alle lijken uit de kast zijn valt te betwijfelen: de meeste kredietverlening vond in de periode hiervoor plaats.
SNS is geen uitzondering. Sutherland schreef zijn artikel in de nadagen van de Grote Depressie, toen bleek dat menig succesvol ondernemer zijn vermogen niet altijd in lijn met de wet had vergaard. Eenzelfde patroon zien we in het heden. Dirk Scheringa ontving in 2009 nog een ondernemersprijs, om datzelfde jaar zijn DSB Bank failliet te zien gaan. We weten nu dat het verdienmodel van DSB, in de woorden van de curatoren, was gebaseerd op ‘structurele schending van de zorgplicht’. De jaarrekening die de bank publiceerde bevatte ‘ernstige tekortkomingen’. En de bank werd gebruikt om de hobby’s van Scheringa te financieren, terwijl deze leningen nooit terugbetaald konden worden.
De financiële en emotionele schade die Scheringa en trawanten aanrichtten, is enorm. Toch treden we in Nederland lang niet zo hard op tegen zulke witteboordencriminelen als tegen de doorsnee zakkenroller. Toegegeven, Scheringa zal waarschijnlijk zijn vermogen kwijtraken door zijn wanbestuur. Maar zal hij ooit net als een reguliere inbreker de cel in verdwijnen? Vooralsnog wandelt hij vrolijk rond in het sprekerscircuit.
Financiële excessen worden in Nederland sowieso niet hard aangepakt. Voor foutieve hypotheekverstrekking in 34 van de 34 onderzochte dossiers kreeg DSB van de Autoriteit Financiële Markten (AFM) slechts een boete van 120.000 euro. Tussen 2008 en 2012 deelde de AFM 3,71 miljoen euro aan boetes uit (0,22 euro per Nederlander). Ter vergelijking, de Amerikaanse SEC gaf in die periode 9,1 miljard euro aan boetes (29 euro per inwoner).
Volgens onderzoek van SEO Economisch Onderzoek bedroeg de directe materiële schade van vermogensdelicten (diefstal, inbraak en dergelijke) jaarlijks ongeveer 2,7 miljard euro. Een grote kostenpost, maar de schade van veel financiële schandalen overtreft dit bedrag. Zo schat econoom Arnoud Boot de schade van de woekerpolisaffaire op twintig à dertig miljard euro. Verzekeraars kwamen in 2008/2009 een regeling overeen waarbij ze een fractie van dat bedrag (ongeveer 2,5 miljard euro) aan compensatie zullen bieden.
Het is moeilijk onderzoek doen naar een multinationale onderneming. En juist daarom blijft witteboordencriminaliteit vaak onbestraft of onderbestraft. De vastgoedfraudezaak, het grootste witteboordenproces van het afgelopen decennium, heeft de Fiod-ECD ruim 270.000 manuren werk gekost. En eigenlijk werd alleen het laaghangend fruit aangepakt. Zo dook tijdens het vastgoedfraudeproces een onverklaarbare spookfactuur van 680.000 euro op van tv-presentator en makelaar Harry Mens. Mens, nog immer elke zondagochtend in zijn volle incompetente glorie op de beeldbuis te aanschouwen, moest uiteindelijk honderdduizend euro boete betalen en 650.000 euro overmaken aan de Rabobank voor geleden schade. Schuld hoefde hij niet te erkennen.
Hoofdverdachte in het vastgoedfraudeproces Jan van Vlijmen zei dat zijn werkwijze heel gebruikelijk was in de vastgoedsector. Natuurlijk is Van Vlijmen niet geschoond van enig eigenbelang, maar ongetwijfeld sprak hij deels de waarheid. Of al die vastgoedlijken ooit uit hun stoffige kast komen donderen is nog maar zeer de vraag. Het functioneel parket, met zijn 350 medewerkers, heeft er simpelweg niet de capaciteit voor. De piraat van Augustinus had het goed gezien: als de misdaad groot en structureel genoeg is, blijft zij onbestraft.