Het is nu bijna een eeuw geleden dat voor het eerst een vertaling van Sigmund Freud in Nederland verscheen. In 1912 publiceerde de medisch-wetenschappelijke uitgeverij S.C. van Doesburgh te Leiden Over psychoanalyse, een vijftal voordrachten die Freud ter inleiding in zijn theorie aan een Amerikaanse universiteit in 1910 had gehouden. Sindsdien hebben verschillende Nederlandse uitgeverijen zich met meer of minder succes aan het werk van Freud gewaagd. Aanvankelijk werd er voornamelijk uitgegeven met het oog op de beroepsgroep van psychiaters en psychologen. Maar al gauw richtte men zich ook op een breder publiek. Het is vooral te danken aan de inspanningen van de Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur (beter bekend als Wereldbibliotheek) dat een belangrijk aantal van Freuds werken voor de Nederlandse lezersmarkt toegankelijk werd. Systematiek viel er overigens in het uitgeefbeleid niet te ontdekken. Wat er van Freud werd uitgegeven, werd bepaald door de respectievelijke uitgevers, die zich hierbij voornamelijk lieten leiden door overwegingen van verkoopbaarheid en toegankelijkheid. Het streven naar volledigheid bij het uitgeven van Freuds werken kwam uit een onverwachte hoek. In de jaren zestig – Freud was in de mode – begon bij De Bezige Bij, een uitgeverij met een puur literair fonds, het plan te rijpen om het min of meer complete werk van Freud te vertalen en als verzameld werk op de markt te brengen. In 1970 werden de dichter en vertaler Adriaan Morriën en de filosoof en germanist Henk Mulder, beiden auteurs van De Bezige Bij, verzocht de redactie van de toekomstige editie op zich te nemen. Tijdens een constituerend beraad in mei 1971 werd het officiële startsein voor het project gegeven, dat als naam meekreeg Sigmund Freud Nederlandse Editie. Een van de belangrijkste beslissingen die tijdens dit beraad werden genomen was dat het werk van Freud niet chronologisch, zoals in de Duitse en Engelse standaardedities, maar thematisch zou worden geordend. Daarmee koos men impliciet voor een leeseditie. Er werd een tijdpad opgesteld: eind 1977 zouden er zes omvangrijke delen in de winkel moeten liggen.

Dit bleek zacht gezegd een te optimistische planning. Er rustte van meet af aan geen zegen op dit project. Er rezen al gauw problemen: tussen Mulder/Morriën en de uitgever, tussen Mulder/Morriën en de vertalers en tussen Mulder en Morriën onderling. Te veel mensen hadden een vinger in de pap, er was geen overeenstemming over de vertaaltechnische en uitgeeftechnische principes, en het boterde niet in de persoonlijke sfeer. In 1976 was er nog niet één deel verschenen, de aanloopkosten waren flink opgelopen. Bij het bestuur van de uitgeverij – De Bezige Bij was een schrijverscoöperatie – begon het gevoel te groeien dat men zich aan dit project had vertild en dat men er zo snel mogelijk van af moest zien te raken. Uiteindelijk besloot men het project als geheel te verkopen.

De wetenschappelijke uitgeverij Boom leek een geschikte kandidaat om het in het slop geraakte project weer vlot te trekken. De partijen werden het al gauw eens. In 1978 werden opzet en structuur van de Freud-uitgave voor een alleszins schappelijke prijs aan Boom overgedaan. Morriën en Mulder verhuisden mee met het project, maar bleken ook bij Boom niet in staat de zaken voortvarend aan te pakken. In 1982 traden zij na een reeks van conflicten terug. Ze werden opgevolgd door twee ervaren literaire vertalers: Wilfred Oranje en Thomas Graftdijk. Onder de bezielende en strenge leiding van Boom-uitgever Henk Bouman bleken zij wel in staat de klus te klaren, en, wat meer is, binnen de geplande tijd. In 1993 was de gehele Sigmund Freud Nederlandse Editie, bestaande uit 28 delen, verdeeld over zeven rubrieken, voltooid. Het Nederlandse publiek kon nu over een editie van Freuds werken beschikken die weliswaar niet strikt wetenschappelijk opgezet en niet helemaal volledig was, maar die als leeseditie de toets der kritiek met glans doorstond. Vooral de kwaliteit van de vertaling werd alom geroemd. Ook in commercieel opzicht was deze Freud-uitgave een succes.

Hoezeer de uitgave ook werd toegejuicht en hoe goed de afzonderlijke delen ook werden verkocht, er kon niet worden gesproken van de definitieve Freud-editie. Henk Bouman was de eerste om dat te erkennen. Hij was van begin af aan voorstander geweest van een chronologische ordening, maar tijdens de overname van het project moest hij zich aan de opzet en de structuur van het Bezige Bij-project committeren. Maar het bleef zijn wens om in de toekomst een volledige, chronologisch opgezette Freud-uitgave te realiseren. In 2000 werd het definitieve besluit genomen om een nieuwe, elfdelige editie op poten te zetten die in haar geheel in 2006, het 150ste geboortejaar van Freud, zou moeten verschijnen. Deze doelstelling werd gehaald, zij het op het nippertje. In december 2006 presenteerde Boom vol trots Freud Werken.

Freud Werken bouwt voort op Sigmund Freud Nederlandse Editie, maar verschilt dus in één essentieel opzicht van zijn voorganger. De teksten van Freud zijn niet meer thematisch maar strikt chronologisch geordend. Bovendien is het corpus van de eerste editie aangevuld met een groot aantal ‘gelegenheidsteksten’, zoals voordrachten, boekbesprekingen, relevante brieven, necrologieën en voorwoorden. Ook het vroege werk over hysterie en hypnose is in de nieuwe editie opgenomen. Freud Werken omvat dus het gehele, tot nu toe ontsloten psychoanalytische oeuvre van Freud. Het is op dit moment, ook internationaal gezien, de meest volledige Freud-editie.

De verantwoordelijkheid voor de tekst werd in handen gelegd van één persoon: Wilfred Oranje. Hij vertaalde alle 130 nieuwe teksten, nam alle bestaande vertalingen kritisch door en herzag ze waar nodig. Het is zijn persoonlijke verdienste dat we nu kunnen beschikken over een geüniformeerde vertaling (voor deze ongeëvenaarde prestatie ontving hij in 2006 een koninklijke onderscheiding).

De tien lijvige delen tekst worden gecompleteerd door een even lijvig, achthonderd bladzijden tellend registerdeel. Het is de parel op de kroon van deze Freud-editie. Het bevat een omvangrijk paratekstueel apparaat, bestaande uit bibliografieën van Freuds eigen werken, van werken over Freud en de psychoanalyse, een uitgebreid lexicon van psychoanalytische begrippen en concordanties met de Sigmund Freud Nederlandse Editie en met de Duitse en Engelse standaardedities. De meeste ruimte (450 bladzijden) in dit registerdeel wordt ingenomen door de negen registers. Naast de gebruikelijke registers van zaken en personen vindt men er registers van dromen, symbolen, van metaforen en vergelijkingen, van zegswijzen, van lapsussen, van grappen en woordspelingen en van citaten en allusies. Deze registers zijn niet alleen uiterst nuttige, om niet te zeggen onmisbare instrumenten voor de ontsluiting van Freuds werken; het zijn ook betoverende doolhoven waarin je als lezer urenlang kunt dwalen (waarbij je bijvoorbeeld stuit op een bon mot van de altijd weer geestige en bitter ironische Karl Kraus: ‘De coïtus is maar een ontoereikend surrogaat voor de onanie’). Zoals de tekstbezorger Wilfred Oranje de hoogste lof verdient voor de tekstuele weergave van Freud, zo verdienen de samenstellers van de registers, de germanist Walter Schönau en zijn echtgenote Eliane Schönau-Peterson, die er twee jaar aan werkten, beslist niet minder lof voor deze ongeëvenaarde bron van informatie en leesgenot.

Ten slotte bevat Freud Werken een cd-rom waarop de gehele tekst, inclusief registerdeel, digitaal is opgeslagen. Daarmee is het summum van toegankelijkheid gegarandeerd en voldoet de editie ook aan alle eisen van de moderne tijd.

Nu kun je je afvragen voor wie deze uitgave is bedoeld. De uitgeefster Elsbeth Greven vermeldt in haar voorwoord dat Freud Werken zich vooral richt op ‘het wetenschappelijke en professionele publiek’, met andere woorden op psychologen, psychiaters en psychoanalytici, al dan niet praktiserend. Dat is ook niet verwonderlijk, als we in aanmerking nemen dat aan deze editie het bijna surrealistische prijskaartje van € 999,95 hangt. Een breed publiek zal ze in deze vorm dus wel niet bereiken. Maar misschien wel in een andere vorm. Freud Werken kan als basis dienen voor nieuwe uitgaven van afzonderlijke titels. En in die zin zal dit ‘monument in de cultuur van ons avondland’, om met bezorger Wilfred Oranje te spreken, op zijn minst enkele decennia zijn waarde bewijzen.

Voor bezoekers van de website: bestel Freud Werken met een fikse korting in de Webshop.