De Vlaamse schrijver Tom Lanoye bewerkte de roman Mefisto van Klaus Mann voor de Vlaamse regisseur Guy Cassiers tot de toneeltekst Mefisto for Ever, een voorstelling van het Toneelhuis Antwerpen. Onderwerp van stuk en voorstelling: culturele collaboratie tijdens een fout regime. Klaus Mann nam in zijn Mefisto de romanfiguur Hendrik Höfgen (eigenlijk: de toneelmaker Gustav Gründgens) streng de maat op de schaal van goed en fout. Lanoye doet dat niet. Hij heeft zich verdiept in de geschiedenis van Gründgens tijdens de bruin-zwarte jaren in nazi-Duitsland. In de strikte zin van het woord was Gründgens een collaborateur. Lanoye plaatst daarbij in zijn toneeltekst een paar kanttekeningen. Het broddelwerk van aan Hitler gelieerde, Arische toneelschrijvers heeft hij niet op het repertoire genomen. Gründgens vocht voor klassieke schrijvers. Hij heeft pogingen ondernomen om toneelmakers te vrijwaren van de Arbeitseinsatz. En hij heeft joodse medewerkers van zijn gezelschap in bescherming genomen. Zolang dat ging. In het programmaboekje wordt in een terzijde de vergelijking gemaakt met de Antwerpse toneelleider tijdens de Duitse bezettingstijd Joris Diels, die zijn joodse vrouw, de actrice Ida Wasserman, uit zijn ensemble (Koninklijke Nederlandse Schouwburg) verwijderde, teneinde zijn toneeltroep overeind te houden. Is dat laakbaar? Natuurlijk is dat laakbaar. Het leven van tientallen toneelgezinnen inruilen voor de loopbaan van je vrouw, dat is een dilemma. En over dilemma’s, helden en antihelden gaat dit toneelstuk.
Zwart-witanalyses over culturele collaboratie zijn aan Lanoye/Cassiers niet besteed. In de vertelling over hun protagonist Kurt Köpler gaat het over artistieke overlevingsdrang, concessies en marges. De toneelspeler Dirk Roofthooft verbeeldt de fuik (of: de doodlopende steeg) waarin hij moet opereren lijfelijk, in gestiek, in mimiek, in dictie. Omdat hij, net als alle anderen, is uitgerust met een zendmicrofoon kunnen we de varianten van zijn spagaat niet alleen zien maar ook horen. Als toneel het relaas is van het menselijk tekort – goed toneel is dat altíjd – dan is die verbeelding in Mefisto for Ever een dichtbij komende, zintuiglijke ervaring. Naarmate de voorstelling – die met een pauze bijna drie uur duurt – voortschrijdt, wordt die ervaring wurgend onontkoombaar. Na de pauze kiepert alles om. Via de Minister van Propaganda, de Manke, een creatie van Stefan Perceval. Nadat hij heeft ingebroken in een toneelrepetitie en Shakespeare als auteur heeft afgeserveerd (zie vorige week), volgt in de voorstelling een pandemonium, waarin de zachte krachten van de schoonheid het taaie gevecht aangaan met de mokerslag van demagogie. Twee actrices (beiden op de vlucht voor de nazi’s) zetten op het achtertoneel teksten van Anton Tsjechov (uit ’n Meeuw) in. Op het voortoneel speelt Stefan Perceval in crescendo de toespraak van Josef Goebbels in het Sportpalast (februari 1943) te Berlijn (‘Wollt ihr den totalen Krieg’). In beeld en geluid gemixt tot een nachtmerrie.
Daarna valt alles stil. Toneelmaker Köpler reist door de toneelgeschiedenis. Shakespeare komt voorbij, en Goethe, Tsjechov opnieuw. Een huiver trilt door de Bourla-schouwburg als hij bij Schiller is aangekomen, Don Carlos. Hij citeert Posa, de opstandige vriend van de Spaanse kroonprins, in zijn monoloog tegen koning Philips II. Posa: ‘Ik trok voor kort te paard door Vlaanderen/ Door al die rijke bloeiende provincies/ Een goed en krachtig volk waarvan ik dacht/ Wat moet het heerlijk zijn hiervan/ de vader te mogen zijn.’ En aan het eind Posa’s oproep: ‘Geef ons de vrijheid van ons denken terug.’ Schrijver Lanoye, regisseur Cassiers, acteur Roofthooft bereiken hier een hoge vorm van politiek toneel. Steeds op afstand. Altijd geholpen door het filter van de tijd. Staccato doorschoten met steeds die ene zin van Hamlet: ‘Er is iets aan het rotten.’ Theater met zó veel rijkdom en noodzaak maakt sprakelozen van ons allen. Toen de slapeloze nacht erna was overgewaaid, begon ik als een gek te denken, te denken en nog eens te denken. Volgens mij is toneel daarvoor ooit uitgevonden.
Mefisto for Ever, tournee tot en met 22 december; [ 00-32-3-2248844
site: ](http://www.toneelhuis.be)[www.toneelhuis.be](http://www.toneelhuis.be)