‘Al blijft het gros van de nabestaanden in Suriname geloven in de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, steeds meer critici zien in alles wat er gebeurt bewijzen voor de marginalisering van het proces. Niet ten onrechte’, schreven Ivo Evers en Pieter van Maele in 2012 in Bouterse aan de macht. De journalisten speculeerden in hun boek over de verschillende manieren waarop de president zelf, anderen in zijn entourage, of zelfs (uit angst voor de gevolgen) de nabestaanden zelf zouden proberen de angel uit het proces te halen. Iedereen wist wat het zou betekenen als het proces over de Decembermoorden van 1982 werd beëindigd: de erkenning dat Suriname enkel in naam een democratie was. Sommigen wisten dat al zeker: minister Stef Blok noemde Suriname vorig jaar nog een ‘failed state’. Maar wat voor verschil maakt één vonnis.
Met de democratie in bredere zin gaat het niet zo goed in de wereld. De afgelopen jaren kwam er een reeks boeken uit met titels als How Democracies Die, The Road to Unfreedom, How Democracy Ends en De autoritaire verleiding. Rode lijn in al die boeken is dat democratieën sinds de Koude Oorlog niet meer met tanks en geweren om zeep worden gebracht, maar door autocraten die via de stembus aan de macht komen en die de ruimte gebruiken die de democratie hun geeft. Steeds keert de omgang van autocratisch angehauchte leiders met de rechterlijke macht in die boeken terug als toetssteen van de veerkracht van de democratie.
Suriname is een case in point. Altijd weer ging het over die Decembermoorden, tot de Nederlandse obsessie ermee in Bouterse’s voordeel ging werken. Maar het bleef natuurlijk een lakmoesproef voor rechtsgelijkheid in het land. En Bouterse’s eigen benadering was helder: nadat hij netjes volgens de regels werd verkozen tot president liet hij schoolboeken in beslag nemen waarin de Decembermoorden werden behandeld en ontsloeg hij de directeur van het ministerie van Onderwijs, ging hij zelf rechters benoemen en haalde de beveiliging van rechters weg bij de politie en plaatste die onder zichzelf.
Bouterse’s positie werd gespiegeld door de botsingen van Erdogan in Turkije, Kaczyński in Polen en Orbán in Hongarije met de rechterlijke macht in hun land. Die rechters zijn niet alleen hinderlijk voor autoritaire machthebbers tijdens hun bewind maar ook daarna – en dat rekt de pijn voor een land vaak erg lang uit. Voor Bouterse wordt het winnen van de volgende verkiezingen misschien een zaak van twintig jaar vrijheid of de cel, en dat is een heldere prikkel om mee te doen. ‘Natuurlijk en met dikke vette letters’ zal hij over een half jaar weer op de kandidatenlijst van de Nationale Assemblée staan, vertelde hij afgelopen week. En de dreiging van celstraf was ongetwijfeld ook een reden voor hem om in 2010 mee te doen, nadat het proces tegen hem in 2007 was begonnen.
Het vooruitzicht van gerechtigheid kan een land ook gijzelen. Het eindeloze aanblijven van dictators wordt vaak geweten aan de pure noodzaak om zich te beschermen tegen wat komen zou als zij aftreden. Het is helder dat dat geldt voor Mobutu van Zaïre of Nazarbajev van Kazachstan, maar ook democratisch gekozen presidenten kiezen nogal eens voor de vlucht naar voren als ze reden hebben om te vrezen voor rechtsvervolging na hun aftreden. Misschien vindt Donald Trump de dagelijkse belasting van het presidentschap echt zo vreselijk als Michael Wolff beweerde in Fire and Fury. Maar gezien alle dreigende rechtszaken die zich tegen hem hebben opgestapeld, is herverkiezing niet zo gek als hij dan zelf een minister van Justitie en een paar hoge rechters mag benoemen die vinden dat het wettelijk onmogelijk is om een zittende president aan te klagen.
Evengoed zet Suriname hiermee een stap die velen, een paar jaar geleden in ieder geval, niet hadden verwacht. Dat kan kennelijk aan de moed van één persoon liggen, in dit geval rechter Cynthia Valstein-Montnor. Ze sprak het vonnis ook nog eens uit toen Bouterse in China ‘fantastische verdragen’ aan het sluiten was met wat volgens velen de nieuwe kolonisator is van het land. En misschien met het opstellen van een vluchtplan. Opeens ligt de toekomst weer open.