Er lag net genoeg sneeuw onderlaatst in de straten van Amsterdam zodat het stadsgeluid gedempt werd. Het was ongewoon stil. Een melancholieke ochtend. Alsof er geen haast meer was. Je wordt dan, omdat er tijd voor is, beslopen door verre herinneringen. Ik dacht aan de wonderbaarlijke Zwitserse schilder Remy Zaugg die schilderijen maakte waarop je bijna niet zien kon wat er te zien zou zijn. Noem ze versluierd. Je ziet ze niet veel deze dagen, maar niet lang geleden trof ik er nog een in Museum Voorlinden. Een groot schilderij, romig wit geschilderd. Op die monochrome oppervlakte maakte zich langzaam een tekst zichtbaar, in vier regels, in strakke schreefloze kapitalen, een sobere typografie, in een iets grijziger wit, maar net zichtbaar dus: imagine/ you are standing/ here/ in front of me. Bijna alsof het in sneeuw geschreven was. Het schilderij was stil en roerloos en met een wijde ruimte van verbeelding om zich heen.
Kijk nu naar Arno Nollens foto van een mooi frêle meisje, een smetteloos beeld. Hij heeft lang naar haar gekeken, naar encadrering en belichting. We zien de lijn van haar schouders, haar slanke hals, en haar gelaat. Dat wil zeggen: ongeveer. Goed stilzitten, zei vroeger de fotograaf als die op school de klas kwam portretteren. Stilzitten en je ogen zo ver mogelijk open en recht vooruit kijken. Maar ook zijn er zulke snelle fotografen die rusteloos om zich heen kijken (midden in de gebeurtenissen) en alles betrappen wat er te zien is. Mensen op straat die argeloos met het gedoe van hun leven bezig zijn. Daar worden ze, zonder dat ze het merken, door de plaatjesjager overvallen. Van zulke foto’s wordt hun natuurlijk naturel bewonderd. Verrassend echt.
Niet zelden had de fotograaf, onrustig en altijd alert, twee of drie camera’s om de nek hangen. Het oog waakzaam, om maar niets te missen. Met die uitzonderlijk indringende blik ontdekten ze wat ons, gewone mensen, misschien wel zou zijn ontgaan. Wie zal het zeggen. Kennelijk moet alles veel bewegen om spannend te zijn. Lang geleden is mij door een regisseur van de nos uitgelegd dat een televisiebeeld niet langer dan acht seconden stil mocht staan. We waren bezig een stukje film op te nemen van een rasterreliëf van Jan Schoonhoven. Als je dat beeld, dat zonder beweging bedoeld was, nu van verschillende kanten zou belichten, zag je leuk verspringende schaduweffecten in het witte oppervlak.
Maar ik dwaal ernstig af. De foto van dat meisje haar gezicht en ook de reeks waarin we het hoofd van een ander meisje vier keer zien in vier momenten van afnemend licht – zulke werken laten zien dat Arno Nollen helemaal geen fotograaf is maar een kunstenaar zoals Remy Zaugg of Jan Schoonhoven. Wat ik vooral zie, in de foto van het meisje, is de stilte in de waarneming waardoor het kijken ernaar almaar door kan gaan. Dat komt door de mise-en-scène van het gezicht dat omzoomd is door een witte rand. Dat witte kader werkt, door zijn breedte, als een samenvatting en een concentratie van het beeld. Vroeger had ik, als we op reis waren, een leeg diaraampje in mijn zak. Ik maak zelden of nooit een foto. Als ik iets zag, een brede boom bijvoorbeeld op een veld, keek ik ernaar door de rechthoekige begrenzing van dat raampje. Dan zag ik wat ik wilde, alleen die boom. Ongeveer zo werkt het kader om het meisje haar gezicht. Het lijkt het beeld te comprimeren. Het gezicht komt wonderbaarlijk dichtbij daardoor. Intussen gaat de fragiele scheiding tussen licht en minder licht (schaduw) midden over het meisje haar neus. Die lijn is niet echt een verticale lijn, te diffuus daarvoor. Ondertussen geeft het kuiltje boven haar lippen het horizontale midden aan. Het schema van dit beeld is een kruis door het midden – ongeveer zoals het bekende witte reliëf van Ad Dekkers met door het midden twee zaaglijnen. Dat zijn lijnen van schaduw die het beeld delen en bij elkaar houden. In de foto van Arno Nollen is het effect van de schematische delingen (licht, minder licht) dat hoofd en gelaat van het meisje zo onbeweeglijk stil op hun plaats blijven. Omdat er niets beweegt, zelfs niet haar oogopslag, die is donker zoals haar lippen licht en roze zijn. Nu alles zo roerloos is, is het prachtige effect van het beeld dat het ons de tijd geeft. We worden niet opgejaagd. Maar het is ook een foto, gemaakt met de middelen van de fotografie: fluweelzachte kleuren bijvoorbeeld waarover strelend het licht glijdt. Een foto is het die we bedachtzaam kunnen proeven en zo langzaam als we kijken naar een stilleven.
PS. Nog tot na nieuwjaar zijn de werken van Arno Nollen te zien in Galerie Onrust aan de Planciusstraat in Amsterdam