President Poetin voert een politiek van expansie. Dat werd al ondubbelzinnig duidelijk toen hij de Krim annexeerde. Maar die operatie is betrekkelijk geruisloos verlopen en de wereldopinie heeft er kennelijk vrede mee. Daarna is de burgeroorlog in Oekraïne ontstaan. Die heeft bij ons extra aandacht gekregen door de vliegramp met de MH17. Maar nu we alle plechtigheden achter de rug hebben en de resten van het vliegtuig binnen de grenzen, ebt de belangstelling weg. Oost-Oekraïne mag een gevaarlijk gebied zijn waar door Rusland bewapende separatisten hun strijd tegen de centrale regering van Kiev blijven voeren, maar het is weer ver weg.
In The New York Review of Books verscheen onlangs een artikel van de publicist George Soros over het Rusland van Poetin, hier overgenomen door NRC Handelsblad. ‘Europeanen zijn zich niet bewust van wat hen bedreigt.’ Zoals uit de annexatie van de Krim blijkt en nu in Oekraïne wordt bewezen, valt Poetin volstrekt niet te vertrouwen, maar de Europese Unie blijft passief toekijken. Het artikel van Soros is een requisitoir tegen de EU. Op deze manier heft het bondgenootschap zichzelf op. Wat dan? ‘Door Oekraïne te redden redt de EU ook zichzelf.’ Soros zegt er niet bij hoe dit redden in zijn werk zou moeten gaan.
Zo mogelijk nog kritischer is een artikel in hetzelfde tijdschrift van Michael Ignatieff, The New World Disorder. Ignatieff is hoogleraar aan de universiteit van Harvard. Ook hij geeft een opsomming van ontwikkelingen die het Westen bedreigen zonder dat daar iets aan wordt gedaan of dat we ons daarvan bewust zijn. Onze democratie faalt, schrijft hij. Het gevolg daarvan is niet alleen een verlamming van de binnenlandse politiek. We komen ook in de verleiding de aandacht van de binnenlandse onvrede af te leiden met oorlogen op vreemde bodem. Hij noemt geen namen. Misschien bedoelt hij George W. Bush jr. Hoe dan ook, nu hebben we onze handen vol aan Oekraïne, de stijgende spanning in de Chinese Zee en het conflict met IS. ‘We hebben behoefte aan een Europa en een Verenigde Staten waarvan de volken weer geloven in hun eigen instellingen. Ze moeten opnieuw bewijzen dat ze hun autoritaire en extremistische tegenstanders kunnen weerstaan.’
Wat Rusland aangaat eerst een praktische vraag. Poetin wordt schuldig geacht aan de chaos in Oekraïne, maar ten eerste wordt hij in het bijzonder door bondskanselier Angela Merkel stevig van repliek gediend en ten tweede is het in toenemende mate de vraag of hij de hem toegeschreven imperialistische plannen zou kunnen verwezenlijken. Rusland verkeert in een diepe economische crisis. De dalende olieprijs heeft de economie sterk verzwakt. De waarde van de roebel is in drie maanden met 23 procent gedaald. Sancties van de Europese Unie en Amerika zijn niet zonder gevolgen gebleven. In zijn dagelijks leven ervaart de Russische consument een gestage achteruitgang.
De ontwikkelingen van het afgelopen jaar hebben aanleiding gegeven tot speculaties dat we aan het begin van een nieuwe Koude Oorlog staan. Dat is een vergissing. De grondslag voor de eerste Koude Oorlog is gelegd in 1945 op de topconferentie in Jalta waar Stalin, Roosevelt en Churchill in het zicht van de eindoverwinning de naoorlogse wereld verdeelden. Het echte begin kwam in 1948 met de communistische staatsgreep in Praag waardoor Tsjecho-Slowakije achter het IJzeren Gordijn verdween. Daarna hebben de twee supermachten in de loop van veertig jaar een diplomatieke techniek ontwikkeld – escalaties, topconferenties, ten slotte de ‘rode telefoon’ – waardoor de catastrofale strijd met de wapens werd voorkomen.
Een dergelijk systeem bestaat niet meer. Na 1989 is de in twee machtsblokken georganiseerde wereld uiteengevallen, niet alleen wat de internationale verhoudingen aangaat, maar ook intern. Tijdens de Koude Oorlog waren aan beide kanten de volken relatief streng gedisciplineerd. Na de val van de Muur is een proces van depolitisering begonnen dat zich steeds sneller heeft voortgezet. Degenen die zich daaraan onttrokken, begonnen op een andere manier te radicaliseren, zoals het succes van politici als Wilders, Le Pen en de radicale Amerikaanse Republikeinen laat zien. Vergeleken met de verhoudingen tijdens de Koude Oorlog leven we in deze tijd in een politieke chaos. Herleving van de Koude Oorlog vergt een hoge mate van organisatie. Die is verdwenen. Vandaar dat de oproepen tot hernieuwde mobilisatie van mensen als Soros en Ignatieff vergeefs zijn.