‘Ik ben gefascineerd geraakt door de Oostenrijkse politiek door Jörg Haider. Hij wist in de jaren tachtig en negentig vele taboes te doorbreken en heeft geprobeerd om de Proporzdemokratie op te blazen. Hij is daar aardig in geslaagd. Haider was een kleine dare devil’, vertelt de Amerikaans-Oostenrijkse politicoloog Reinhard Heinisch, die verbonden is aan de Universiteit van Salzburg. Hij heeft zich sinds de jaren tachtig verdiept in de Oostenrijkse politiek en in de rechts-nationalische FPÖ in het bijzonder. ‘Door Haider werd de hegemonie van conservatieven en sociaal-democraten in 1999 beslecht en mede door hem is nu opnieuw een coalitie met de FPÖ mogelijk. Daarvan kun je natuurlijk denken wat je wil, maar het is gewoon een gegeven waar wij hier in Oostenrijk mee hebben leren omgaan. En ja, er is zondag een Rechtsruck geweest in dit land.’

Heinisch, die ook les geeft in China, heeft het in de afgelopen weken extra druk gehad. ‘Ik ben platgebeld door je collega’s van The Washington Post, van een krant uit Busan in Korea en van verschillende Europese media. Ze wilden allemaal weten of we in Oostenrijk een extreem-rechtse regering krijgen.’ Afgelopen zondag waren er parlementsverkiezingen in het Alpenland. De kiezers maakten een ruk naar rechts. Zo won de 31-jarige Sebastian Kurz met zijn vernieuwde ÖVP met een kleine 32 procent van de stemmen en kreeg lijsttrekker Heinz Christian Strache van de FPÖ ruim 26 procent van de kiezers achter zich. ‘Kurz heeft veel standpunten van de FPÖ overgenomen en Strache is met zijn partij naar het midden opgeschoven. Dat maakt dat ze eenvoudiger een coalitie kunnen aangaan. Maar Kurz heeft ook al gezegd dat hij alleen met een pro-Europese partij in zee wil gaan. Dat kan een breekpunt zijn tijdens de formatie.’ Samen hebben de ÖVP en de FPÖ een meerderheid en gaan ze coalitiegesprekken aan. ‘Het worden moeilijke gesprekken. De ÖVP is de grootste winnaar en mag het voortouw nemen. Leider Kurz kan een regering vormen met de FPÖ, maar toch is ook de sociaal-democratische SPÖ nog in beeld.’

Hoe kijkt Heinisch terug op deze verkiezingen? ‘De sociaal-democraten en Groenen hebben fouten gemaakt, waardoor de andere partijen vleugels kregen. Zo scheurde de Groene partij in tweeën na interne ruzies en kwam de sociaal-democratische SPÖ in opspraak toen bleek dat ze haatpagina’s tegen Sebastian Kurz op Facebook hadden laten maken. De dominante onderwerpen waren immigratie en integratie, en Europa. Op beide onderwerpen deden de conservatieve ÖVP en de rechts-nationalistische FPÖ het goed bij de kiezers.’ Net als vele andere Europeanen hebben de Oostenrijkers angst voor de toekomst. Ook is een meerderheid de grote coalitie tussen conservatieven en sociaal-democraten zat. ‘Kurz richtte zich op verandering en trok daar in de zomer in de peilingen veel kiezers mee. Eind september kwamen de verkiezingen in Duitsland, waar de AfD het goed deed vanwege haar standpunten over immigratie, integratie en de islam, en met meer dan twaalf procent in het parlement kwam. Kurz verlegde vervolgens zijn focus naar die thema’s om kiezers bij de FPÖ weg te halen. Verder trok hij daarmee kiezers van twee kleine rechtse partijen die geen rol meer spelen in de landelijke politiek.’

Ondanks een rampzalige campagne bleef de sociaal-democratische lijsttrekker Christian Kern bij de verkiezingen overeind. De zittende kanselier en SPÖ-leider haalde 26 procent van de stemmen binnen. ‘Vooral veel Groene-kiezers hebben op hem gestemd om een vuist te kunnen maken tegen Kurz en Strache. Daardoor is er alsnog een regering met de SPÖ erin mogelijk. De partij kan opnieuw regeren met de ÖVP of een experiment aangaan met de FPÖ’, legt Heinisch uit, die nog even wil terugkijken op de laatste dagen van de campagne. ‘In een tv-debat gingen Kurz en Strache elkaar te lijf over wie dichter bij de Hongaarse premier Viktor Orbán staat. Ze pochten tegen elkaar op wie vaker bij hem op bezoek was geweest. Kurz is minister van Buitenlandse Zaken en heeft Orbán een aantal keer ontmoet, en Strache is een bewonderaar van de Hongaar. Hij heeft hem eens privé ontmoet. Beide heren vinden dat Oostenrijk kan leren van zijn oosterbuur.’ Verschillende media checkten de feiten na het debat bij het kabinet van de Hongaarse premier in Boedapest. Heinisch: ‘De Hongaren zeiden dat het klopte.’

De flirt van zowel Kurz als Strache met Orbán laat zien dat Oostenrijk in de toekomst nog wel eens zou kunnen optrekken met de Visegrad-landen – Hongarije, Slowakije, Tsjechië en Polen – meent Heinisch. ‘De nieuwe regering kan een eurosceptische houding aannemen en in bepaalde dossiers optrekken met de Visegrad-landen of met Denemarken. Ik denk echter niet dat Oostenrijk net zo activistisch zal worden als Hongarije of Polen. Wel kunnen ze zeggen dat een regering van ÖVP en FPÖ niet langer automatisch de Duitse lijn van Merkel zal volgen.’ Wenen kan zich keren tegen de arbeidsrechten van Europese werkers in Oostenrijk. ‘Kurz kan in Brussel botsen waar het gaat om de rechten van EU-burgers in zijn land. Net als de Britten voor de Brexit wil hij de rechten onder de loep nemen, terwijl zijn land een onderdeel van het Schengen-gebied is. Tegelijkertijd is Oostenrijk vanaf 1 juli volgend jaar voorzitter van de EU. Het wordt ook interessant wie de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken wordt. Mogelijk is dat voormalig presidentskandidaat Norbert Hofer van de FPÖ. Toch verwacht niemand hier dat er een anti-Europees kabinet komt.’

Bij de parlementsverkiezingen van 1999 behaalde de FPÖ met Haider zo’n 25 procent van de stemmen en ging ze een coalitie aan met de ÖVP van toenmalig voorman Wolfgang Schüssel. Na de installatie van de regering, in februari 2000, volgden er diplomatieke sancties van alle andere EU-landen. Zij namen het niet dat een partij als de FPÖ meeregeerde in hun ‘familie van democratische waarden’. Kanselier Schüssel moest alles uit de kast halen om Oostenrijk weer salonfähig te maken. Er kwam een commissie van drie wijze mannen die onderzoek deed in het Alpenland en concludeerde dat de democratische rechtsstaat ondanks de deelname van de FPÖ aan de regering nog volledig intact was. Krijgen we nu weer zo’n scenario? Heinisch: ‘Dat verwacht ik niet. Simpelweg omdat we in andere tijden leven en de EU meer heeft meegemaakt dan in 2000. Rechts-populisme komt in meerdere lidstaten op deze schaal voor en in Amerika zit er zelfs een president met rechts-populistische ideeën. En het politieke discours van de FPÖ van toen is nu gewoon geworden.’

Maandag liet de sociaal-democratische SPÖ weten dat ze open staat om met alle partijen te praten over een nieuwe regering. Zelfs de FPÖ werd niet uitgesloten. Beide partijen vinden elkaar op sociale thema’s, maar ook enigszins op migratiegebied. ‘Toch verwacht ik daar niet veel van. Dit is gewoon een manier van de sociaal-democraten om zichzelf bij Kurz in de kijker te spelen en om nog mee te kunnen doen aan het spel. Zo kan Kurz moeilijker tot een overeenkomst komen met Strache. Het is pure strategie van Kern.’ Mocht Kurz geen meerderheidsregering kunnen vormen met de FPÖ of de SPÖ, dan is die laatste partij aan de beurt. ‘De FPÖ moet dus zeker ook nu al praten met de sociaal-democraten, want mochten de gesprekken met Kurz mislukken, dan kunnen ze nog een regering vormen met de SPÖ.’ Een dergelijke combinatie zal gunstig zijn voor de FPÖ, zegt Heinisch: ‘In een coalitie met Kurz zal hij als kanselier alle eer opstrijken en kan de FPÖ zich moeilijk profileren. Dat zou in een combinatie met de SPÖ veel beter kunnen.’

Deze blogreeks wordt mede mogelijk gemaakt door Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.