Voorafgaand aan het proces leidde die vraag al tot opschudding. Het eerste psychiatrische rapport concludeerde eind vorig jaar dat Breivik aan paranoïde schizofrenie lijdt, terwijl een forensisch tegenonderzoek constateert dat hij volledig toerekeningsvatbaar is. Deze diametraal tegengestelde conclusies tonen hoe arbitrair vermeende krankzinnigheid in relatie tot dit type moordenaar is.

Dat wordt bevestigd door jurisprudentie. Volkert van der Graaf leed volgens het Pieter Baan Centrum (PBC) weliswaar aan ‘obsessief-compulsief gedrag’ wat leidde tot ‘perfectionisme en een onbuigzame houding in morele kwesties’, maar hij was wel toerekeningsvatbaar. Hetzelfde geldt voor Mohammed Bouyeri. Het PBC kon geen stoornis of enige afwijking in zijn psyche ontdekken en verklaarde hem volledig toerekeningsvatbaar. Net als Van der Graaf nam hij in de rechtszaal de verantwoordelijkheid op zich voor zijn ‘noodzakelijke’ daad.

Het idee dat een verdachte wel of niet een daad toegerekend kan worden (in Nederland werd dit eind negentiende eeuw opgenomen in het wetboek van strafrecht) staat onder juristen en psychiaters al lang ter discussie en heeft sinds kort een troeblerende dimensie gekregen onder invloed van de neurowetenschap. Het blijft inderdaad een vreemde constructie om als het ware een wig te drijven tussen het kwaad en de verdachte. Veel juristen vinden dat een verdachte eerst strafechtelijk veroordeeld moet worden en dat dan pas gekeken moet worden naar de psyche voor een eventuele behandeling. Bij het forensisch onderzoek worden eveneens vraagtekens geplaatst. Kun je in korte tijd en met welke graadmeter een verdachte diagnosticeren als wel of niet wilsbekwaam? De rapporten van het PBC vertonen vaak volstrekte willekeur. De discussie hierover zou harder gevoerd moeten worden.

Wat willen we met het begrip ontoerekeningsvatbaar bereiken? Zou je Breivik echt willen raken, dan moet je hem juist getikt verklaren. Net als Van der Graaf en Bouyeri wil hij dat niet omdat het afbreuk doet aan de inhoud van zijn kille missie. Hij beroept zich dan ook op noodweer omdat hij als een frontridder Europa wilde verdedigen tegen de immigratie van moslims.

Voor de samenleving zou het misschien geruststellend zijn om te geloven dat één doorgedraaide gek het vreedzame Noorwegen heeft verstoord. Maar dat gaat voorbij aan de realiteit van een geradicaliseerde lone wolf die, zoals iedere terrorist (met of zonder netwerk), een asymmetrische ideologische oorlog voert tegen de staat, haar instituties en burgers. Los daarvan vindt de meerderheid van de Noren het onacceptabel wanneer Breivik in een kliniek zou komen. Hoewel je in deze sociaal-democratische verzorgingsstaat dan niet meteen hoeft te denken dat hij terechtkomt in een huiselijke detentie met softe speltherapie en begripvolle opbouwwerkers zal het voor de samenleving bovendien belastend zijn dat hij steeds opnieuw psychiatrisch beoordeeld moet worden.

Dit dilemma zullen de advocaten van Breivik met behulp van de twee forensische rapporten in de aanstaande weken uitspelen. In het belang van de rechtsstaat, uiteraard. Maar het zal emotioneel het uiterste vergen van de nabestaanden.