Gelijkwaardigheidskaart

Op 8 maart 2015 (Vrouwendag) arresteerde de Chinese politie vijf feministen die stickers tegen seksuele intimidatie uitdeelden. Ze werden 37 dagen vastgehouden. Voor de Israëlische documentairemaaksters Shosh Shlam en Hilla Medalia, die al eerder in dat land filmden, de trigger om zich op vrouwenrechten te storten.

Het resultaat heet Leftover Women. En als u, dankzij een stuk van Eefje Rammeloo in De Groene, dankzij de reisseries van Ruben Terlou of uit andere bronnen al iets tot veel over de demografisch-problematische huwelijksmarkt van China weet, en speciaal over de positie daarin van de ‘oudere’ (25+) hoogopgeleide vrouw, dan raad ik toch van harte aan te kijken. Want deze speelfilmlange documentaire, waarin ‘maar’ drie vrouwen gevolgd worden, paart de informatieve kracht van het genre in menige scène aan de artistieke en emotionele impact die fictiefilm kan hebben. Hij laat een mens bepaald niet onbewogen.

Het openingsshot is veelzeggend: we zien een zebrapad in Beijing met daarop een gigantisch rood hart met in grote letters ‘LOVE’, waaronder karakters die geheid dezelfde betekenis hebben. Dit moet overheidsbeleid zijn, besef je met terugwerkende kracht, wanneer je later in de metro enorme affiches ziet met de tekst: ‘Vandaag ga je met me trouwen.’ Als je weet dat China 30 miljoen meer mannen dan vrouwen telt (één-kind-politiek in combinatie met abortus) en dat dat door de overheid als bedreiging van de sociale stabiliteit wordt gezien, dan begrijp je dat een staat die toch al directief is, zich er tegenaan bemoeit. Bijvoorbeeld door massa-datingbijeenkomsten in de open lucht te organiseren. En bij een oceaan van ongetrouwde mannen stort die overheid zich dan uiteraard (?) op het meer van vrouwen die op hun vijfentwintigste ‘nog altijd’ niet getrouwd zijn.

Fijnzinnig gaat dat bepaald niet, want naast aanmoedigende propaganda bestaat er ook een reeks cartoons waarin vrouwelijk ‘oud en ongetrouwd’ namens het landsbestuur belachelijk wordt gemaakt, bespot en gehoond. Oftewel: pest ze tot ze trouwen. Een van de verklaringen voor het feit dat een deel van de doelgroep toch niet onder trouwdruk van familie en maatschappij bezwijkt, is dat ook in China steeds meer vrouwen hoogopgeleid zijn en meer partnereisen stellen. (Lesbisch zijn is geen excuus want dat bestaat niet. Vandaar schijnhuwelijken. Zie ook Door het hart van China van Terlou en How to Be Gay van Margriet van der Linden.)

Ter zake: over genoemd zebrapad komt Qiu Hua Mei lopen. Advocaat van 34, leuke vrouw, dito Mondriaan-achtige jurk. Ze heeft een afspraak op een datingbureau. ‘Wat voor man zoek je?’ Ze lacht want, zegt ze, ze heeft hoge eisen: 1. Hoogopgeleid. 2. Respect voor vrouwen. 3. Delen van huishoudelijke taken. Consulente: ‘Heb je wel eens een relatie gehad?’ Qiu steekt lachend twee vingers omhoog. ‘Samengewoond?’ Één keer. ‘Conflicten?’ ‘Hij deed niets in het huishouden.’ Consulente: ‘Het klinkt alsof dat je dwars zat. Zorgde je dat hij het deed?’ ‘Ja.’ We hebben er 46 seconden gesprek op zitten en de consulente zegt: ‘Sorry dat ik het zo hard tegen je zeg – je bent wel een knappe vrouw, maar bepaald geen klassieke schoonheid. En je bent oud. Als je denkt dat je er jong uitziet, houd je jezelf voor de gek. Zelfs als je nu verliefd wordt, trouw je over een jaar en ben je een jaar later een oude moeder.’ ‘En als ik besluit dat ik geen kinderen wil?’ ‘Zoek je iemand die toestemt geen kinderen te krijgen?? Wil je single zijn of getrouwd?’ ‘Getrouwd.’ ‘Dan moet je voor kinderen kiezen. Het kan aan je werk liggen maar je hebt een lastige persoonlijkheid. Je zult wat zachter moeten worden.’ Qiu knikt. Maar blijkt niet verslagen.

Dit is een filmopening als een paukenslag, een klaroenstoot. De consulente en wij hebben dan nog geen idee hoe verbazingwekkend sterk deze Qiu is, met haar voor ons niet opzienbarende, maar voor China kennelijk extreme eisenpakket. En hoe moeilijk ze het daardoor heeft. Niet alleen omdat ze kennelijk niet single wil blijven; niet alleen omdat ze volgens de consulente (de stem van de samenleving) en volgens verreweg de meeste mannen haar kans op een partner met haar voorwaarden verregaand reduceert; maar vooral door immense druk van haar familie. Ze is de jongste van vijf dochters van een dorpsechtpaar, vier uur reizen van Beijing: een jongen wilde kennelijk niet lukken, vandaar het grote gezin (op het platteland in dit soort gevallen toegestaan), wat de ouders zelfs relatief arm en tot outcast maakte, want zonder zoon stel je niets voor.

En nu roddelt het dorp weer omdat die jongste meid, die een gigantische sociale sprong maakte, nog altijd niet getrouwd is. Op familiebezoek krijgt ze het voluit voor haar kiezen van moeder, vader, zusters. Één zus leerde de kinderen haar niet bij haar naam maar ‘tante vrijgezel’ te noemen, wat pijn doet. Moeder stelt vast dat al dat studeren, waarvoor pa en zij hebben kromgelegen, dochterlief dus alleen maar dom heeft gemaakt: die weet niet meer hoe het hoort. De gesprekken zijn hartverscheurend, de argumenten tegen haar aanvankelijk overwegend rationeel (‘wie zorgt later voor je in de stad?’) maar uiteindelijk steeds emotioneler (‘ik heb voor je in de modder gezwoegd’; ‘je breekt mijn hart’; ‘de buren spotten’ tot en met ‘ga dan maar helemaal weg’). Ze is ijzersterk, maar de tranen stromen. En, wat me opviel, zo elegant als ze in Beijing is, zo boers wordt ze in het dorp – qua kleding, maar ook haar hele motoriek verandert.

De film beslaat drie jaar, en meer bezoeken volgen, maar na die eerste keiharde botsing weet je echt niet meer of ze eigenlijk wil trouwen of ‘moet’ trouwen vanwege kans op uitstoting. Ze weet het zelf ook niet, krijg je de indruk. Al gaan haar pogingen in die richting door: van bezoekjes aan de huwelijksmarkt op straat waar ouders hun kinderen aan de man/vrouw proberen te brengen tot wild dansend in een club. Complicatie bij haar queeste is ook nog dat een van de eerste vragen die mannen stellen (vrouwen trouwens ook) luidt: ‘Kom je uit Beijing?’ Wat vooral betekent: ‘Toch niet uit een dorp, hoop ik?’ Bij een bemiddelingsbureau treft ze een kandidaat uit haar eigen regio. Ze legt haar gelijkwaardigheidskaart meteen op tafel. Ja, geeft hij toe, waar zij vandaan komen is seksisme de regel. Maar daar heb je gradaties in en hij is gematigd. ‘Op juridisch gebied zal ik zeker naar je luisteren’ (ze heeft verdomme rechten gestudeerd). Verder wil hij wel dominant zijn. Bij een andere date in een chique horecatent (ze ziet er kek uit) verschijnt de man in trainingsjack met hoodie. ‘Je bent mooier dan op de foto’, is zijn opening. ‘Waar kom je vandaan?’ En op haar antwoord: ‘Daten met vrouwen van buiten de stad vind ik stressvol.’ Einde ontmoeting. Opvallend trouwens hoe hard veel conversaties en situaties zijn.

Het zal met minachting voor boeren te maken hebben in een geïndustrialiseerde en gebureaucratiseerde samenleving. Misschien ook met het feit dat je met het meisje ook haar, in jouw ogen achterlijke, familie meekrijgt. Want een huwelijk is nog altijd een zaak van twee families. Ook in de stad. Gaan we nog even met Qiu naar de openluchtmarkt waar ouders hun kinderen verkopen. ‘Waarom is hij hier niet zelf?’ vraagt Qiu aan een ouder over een huwelijkskandidaat. Wat op zichzelf al een haar typerende, dwarse vraag is. ‘Omdat ík een goede match moet vinden’. Dat vat het probleem kernachtig samen. De zoon zou Qiu of willekeurig welke andere vrouw wel kunnen zien zitten als partner, daar komt niets van in als de ouders niet tevreden zijn. Waarbij moeder (althans in deze documentaire) een nog zwaardere stem heeft dan vader. Qiu toont belangstelling voor cv en foto van een andere, uiteraard afwezige, man. Zijn moeder vraagt naar haar beroep. ‘O nee, advocaten zijn veel te bazig. Als je de wet tegen ons gebruikt zijn we de klos.’ Qiu sputtert tegen dat advocaten dat toch niet tegen eigen familie doen, maar: ‘Laten we ophouden – je maakt een oude vrouw bang.’

Centrale rol is er ook voor de moeder van de tweede hoofdpersoon, radiopresentator Xu Min, 28. Samengevat komt het erop neer dat moeder dochter systematisch onder druk zet omdat het hoog tijd wordt. Xu wil ook graag, veel sterker dan Qiu, en ze doet er haar stinkende best voor. Alleen: geen enkele kandidaat voldoet ooit aan ma’s eisen. En dan gaat het dus niet door. Je ziet Xu in de loop der tijd ongelukkiger worden. In een fascinerend gesprek, waarin een oudere psychologe haar jeugdherinneringen laat ophalen, wordt duidelijk hoe keihard en dominant moeder (zelf door oma aan de buurjongen gekoppeld) altijd al is geweest. De psychologe kiest duidelijk haar kant. Waarna Xu moeder uitnodigt voor de lunch in haar appartementje. Je houdt je hart vast, want ze mag nog zo gelijk hebben, oog in oog met schijnbaar onbewogen moeder is het razend moeilijk de pijnlijke geschiedenis en de talloze verwijten op tafel te leggen. Ze doet het dapper, huilend, wanhopig. Tot moeder razend vertrekt. ‘We hebben een appartement en een auto voor je gekocht!’ En: ‘Je hebt me belachelijk gemaakt’, doelend op de camera en een gigantisch publiek. Dat laatste doet ook de kijker pijn want hoeveel recht heeft die eigenlijk op Xu’s therapeutische sessie en op deze wanhopige en tegelijk machteloze afrekening?

Hoofdpersoon drie is assistent hoogleraar film- en tv-wetenschap Gai Qi (36). Zij is in haar opvattingen en colleges de meest feministische. Uit een intellectuele familie in de hoofdstad, maar ook haar moeder vindt dat ze de sinds duizenden jaren correcte weg van huwelijk en kind moet gaan. Ze doet dat, met een sociaal gestegen jongere man van plattelandskomaf. We zien ook hóe ze dat doet. Rationeel, afwegend. Het is of ze een personage is in het toneelstuk dat Huwelijksceremonie in het dorp heet. Alsof ze zichzelf, traditioneel opgemaakt en gekleed, op het huwelijksbed ziet zitten. Romantische liefde scoort trouwens überhaupt niet erg hoog in de samenleving, krijg je de indruk. Maar tragisch is ze niet. Zelfbewust houdt ze studentes voor dat compromissen onvermijdelijk zijn, maar dat het zaak is vrouwenrechten altijd te bepleiten en voor zover bereikt, te verdedigen.

Een wellicht vreemde uitsmijter. De moeder van Xu zal wel tragisch zijn, maar ze maakt empathie nagenoeg onmogelijk. De moeder van Gai krijgt haar zin, maar lijkt sowieso beduidend milder, en haar dochter sterker dan Xu. Voor de ouders van Qiu kun je als lezer van dit relaas waarschijnlijk geen sympathie opbrengen, maar als kijker krijg je toch ook besef van de complexiteit van hun situatie en daarmee een fractie begrip voor hun houding. En juist Qiu’s verhaal krijgt een verrassende en ontroerende ontknoping.