Kort tevoren hebben Koos Koster en ik in het Moneda-paleis een gesprek met de president. Chili schudt op zijn grondvesten, maar Salvador Allende is vol zelfvertrouwen. Zeker, zijn project om langs legale weg tot het socialisme te komen ontmoet obstakels. Maar die zijn niet onoverkomelijk: ‘Om ons experiment te laten mislukken, zou er een staatsgreep nodig zijn. Ik garandeer u dat dat niet gaat gebeuren.’
Zou hij het zelf hebben geloofd? Ik denk het wel. Allende wist dat het Chileense leger niet de gewoonte had om in te grijpen. Daarom wilde hij graag geloven dat de militairen hem zijn gang zouden laten gaan, temeer omdat hij op volstrekt democratische wijze aan de macht was gekomen.
Met een democraat als Prats aan de top van het leger had Allende het getroffen. In juni 1973 slaat deze generaal een opstand neer van een tankregiment. Maar na dit proefballonnetje is het rechtse offensief niet meer te stuiten: nieuwe patroonsstaking, terroristische aanslagen, rechtse demonstraties, sabotage van de dialoog tussen de regering en de oppositionele christen-democraten. Prats wordt minister van Defensie, maar verliest de controle over het leger. Echtgenotes van hoofdofficieren maken hem dat dagelijks in beledigende spreekkoren voor zijn huis duidelijk.
OP 23 AUGUSTUS 1973 treedt Prats af. De nieuwe opperbevelhebber, tot dan toe de tweede man van de landmacht, is een grote onbekende. Zijn personalia zeggen weinig. Augusto Pinochet Ugarte. Afstammeling van een Franse immigrant. Geboren in Valparaiso op 25 november 1915. Afgezwaaid van de Militaire Academie in Santiago in 1936. Getrouwd met Lucia Iriart. Drie dochters, twee zoons. Leest graag geschiedenisboeken. Auteur van geopolitieke verhandelingen, waarin hij voor Chili een grote rol ziet weggelegd als regionale mogendheid.
Maar wat voor een type is die Pinochet eigenlijk? Ik steek mijn licht op bij een van zijn vroegere militaire docenten. Deze generaal in ruste aarzelt niet met zijn oordeel: ‘Pinochet is een uitstekende figuur om orders uit te voeren, maar niet om ze te geven.’ Een paar dagen later pleegt de man die geen orders kon geven de staatsgreep die Allende onmogelijk achtte. ‘Tot op het laatst heeft die zak op mij vertrouwd’, zal Pinochet later smalen. Ik zie de vliegtuigen overkomen die de Moneda bombarderen, hoor de laatste woorden van Allende en de eerste van de nieuwe junta, krijg bonken van carabinieri over de vloer die op zoek zijn naar wapens, moet in eigen huis dekking zoeken tegen de kogels.
De eerste foto’s en toespraken van de nieuwe leider zijn weinig geruststellend. Een grimmige kop met een vertrokken mond, een kanjer van een zonnebril, een militaire pet van nazi-achtige proporties, de rauwe taal van iemand die liever niet praat maar schiet. Een typische gorilla. Het gerucht gaat dat loyale troepen onder leiding van Prats oprukken naar Santiago. Een jaar later zie ik in Buenos Aires het restant van de auto waarin Prats en zijn vrouw zijn opgeblazen, op bevel van de man die geen bevelen kon geven.
Pas later wordt duidelijk dat Pinochet een terroristische vooropleiding heeft genoten. In 1959 was hij commandant van het concentratiekamp Pisagua, waarin honderden leden van de verboden communistische partij zaten opgesloten. Niemand weet hoeveel mensen op Pinochets bevel zijn gemarteld en vermoord, want hij maakte de registers van de gevangenen weg. In 1968 liet hij de acht leiders van een mijnwerkersstaking vermoorden. Tegenover president Allende schreef hij beide moordpartijen toe aan een niet-bestaande militaire naamgenoot. In 1971 pakte hij op zijn manier de extreem-linkse terreur aan. Hij liet de vier daders van de moord op een vroegere minister doodschieten nadat ze zich al hadden overgegeven. Gestorven in een vuurgevecht, maakte hij Allende wijs.
DE NAAM PINOCHET is wereldwijd een synoniem geworden van staatsterreur. Zeker, andere dictaturen hebben hem in moordzucht ver overtroffen. Maar die regimes waren vaak anoniem, terwijl de Chileense dictatuur een duidelijk gezicht had: de tronie van Pinochet. Ik geef toe dat ik deze boef veel meer moorden in de schoenen heb geschoven dan hij in werkelijkheid op zijn geweten heeft. Ik deed dat op gezag van het verzet, dat de domme gewoonte had de verschrikkelijke werkelijkheid nog verschrikkelijker te maken.
Volgens een rapport van de burgerregering-Aylwin (1990-1994) zijn onder het regime-Pinochet (1973-1990) ‘slechts’ 3197 mensen om politieke redenen vermoord. In dat aantal zijn de 1102 personen begrepen die na hun arrestatie spoorloos zijn verdwenen. Het werkelijke aantal slachtoffers zal bekend worden zodra niemand meer bang hoeft te zijn om terreurdaden aan te geven. In de eerste drie jaar na de coup werden 130.000 mensen gearresteerd. Martelen was courante praktijk.
Pinochet is geschapen voor de Pruisische discipline van het Chileense leger. Een maatschappij zonder orde is hem een gruwel. De Unidad Popular, Allendes coalitie van voornamelijk communisten en socialisten, stond volgens hem garant voor wanorde. Bovendien had ze niet de meerderheid van het volk achter zich. Daarom houdt de generaal nog altijd vol dat hij op 11 september 1973 het vaderland en de democratie heeft gered.
Een idealist, die Pinochet. Een kwart van de Chilenen vindt dat nog steeds. Volgens hen zou Chili zonder hun held een dictatuur van Cubaanse snit zijn geworden. Arme Allende. In de laatste maanden voor de staatsgreep ging het hem niet meer om het redden van zijn ‘revolutie in de legaliteit’, maar om de democratie tout court. Vruchteloos smeekte hij de christen-democraten om hun naam niet te verloochenen. Maar de meeste partijleiders gingen liever met uiterst rechts en de militairen in zee. Ze wisten zeker dat Pinochet na de staatsgreep snel verkiezingen zou uitschrijven, en dat zij die dan zouden winnen.
Nee dus. Pinochet haat niet alleen linkse partijen, hij haat †lle partijen. Want partijen, vindt hij, brengen verdeeldheid, spanningen, wanorde. Ze bedreigen het hoogste goed, de nationale veiligheid. Er is maar ÇÇn instituut dat dat opperste belang veilig kan stellen: het leger. Daarvan is hij bijna een kwart eeuw jaar lang de baas geweest.
GEWONE MILITAIREN moeten na een carriŠre van 38 jaar met pensioen. De oudste generaal na Pinochet, generaal Guillermo Gar¡n, is 21 lichtingen jonger dan hij. Formeel is alles in orde, want in de grondwet die Pinochet in 1980 liet aannemen, heeft hij vooral aan zichzelf gedacht. Het enige waarop hij niet had gerekend, was zijn nederlaag in de volksstemming van 1988 over een verlenging van zijn presidentieel mandaat. Er moesten toen verkiezingen komen.
Maar geen nood, als legerchef stelde Pinochet de democratische regeringen onder militaire curatele. En als de 82-jarige op 11 maart eindelijk het uniform aan de kapstok hangt, wordt hij als ex-president volgens zijn eigen grondwet senator-voor-het-leven. In de senaat staat zijn claque al klaar van andere niet-benoemde leden en rechtse sympathisanten. En zo hoopt de ex-dictator de democratie onder controle te houden tot hij erbij neervalt.
Het neoliberalisme dat Pinochet het land te vuur en te zwaard heeft opgelegd, is door de burgerregeringen van Aylwin en Frei gedecideerd voortgezet. Het ‘Chileense model’ is de success story van Latijns Amerika. Vooral de nouveaux riches zijn Pinochet daarvoor dankbaar. Zijn misdaden? Ach, waar gehakt wordt, vallen spaanders. Pinochet heeft die vergeetachtigheid bevorderd met een amnestie voor de militaire misdadigers en met dreigementen opnieuw een staatsgreep te plegen als men het waagt aan ‘zijn’ mannen te komen.
Daarom was het tot voor kort ondenkbaar dat iemand in Chili Pinochet ter verantwoording durfde te roepen. In Spanje is dat wel gebeurd, dankzij onderzoeksrechter Garz¢n. In Nederland had het k£nnen gebeuren als Justitie niet een klacht van het Chili Komitee had afgewezen om Pinochet te vervolgen wegens schending van het VN-folterverdrag.
Maar nu de ex-dictator in de senaat de collega wordt van sommigen van zijn vroegere folterslachtoffers, zijn na al die jaren de vermoorden en vermisten opgestaan. Via communistische en christen-democratische politici eisen ze alsnog gerechtigheid. Tot een proces tegen Pinochet in Chili zelf zal het wel niet komen. Maar wel tot het inzicht, hoop ik vurig, dat de democratie niet kan rusten op straffeloze moord.