Bijna niemand twijfelt aan de literaire kwaliteiten van Histoire d'O, al geeft de schrijfster Pauline Reage volgens uiteenlopende vrouwvriendelijke critici blijk van een hoogst verwerpelijke visie op de seksualiteit. ‘Een boek als Histoire d'O vind ik walgelijk’, zei schrijfster en seksueel avonturierster Erica Jong ooit in een interview: ‘Ik weiger te geloven dat een vrouw het schreef.’ Jong gaat er kennelijk van uit dat er in de literatuur een onlosmakelijk verband zou bestaan tussen walgelijke ideeen en mannelijke auteurs.
In werkelijkheid is Histoire d'O een psychologisch uitgekiende roman waarin door de schrijfster een droomwereld wordt opgeroepen, bevolkt door theatrale personages die allemaal een vastomlijnde rol vervullen. Zoals in een masturbatiefantasie gaat het slechts om sjablonen, welbewust ingezet om de lust op te wekken. In Histoire d'O is elke gebeurtenis, psychologische wending en handeling gericht op het genot. Geilheid overstijgt elk mogelijk ander belang, en de seksualiteit wordt telkens uitgeleefd onder extreme omstandigheden. Machtsverschillen worden tot de uiterste consequenties doorgevoerd en de personages worden ertoe gedwongen hun meest perverse verlangens te onderkennen.
Voor een belangrijk deel zijn de gebeurtenissen gesitueerd in het kasteel Roissy, waarin een geheimzinnig genootschap sadomasochistische activiteiten ontplooit en vrouwen prostitueert. Uiteenlopende mannen bezoeken Roissy om de aanwezige vrouwen te neuken, te mishandelen of te straffen voor hun vermeende vergrijpen. De leden van het genootschap hebben het recht vriendinnen op Roissy af te leveren, opdat zij worden opgevoed tot slaafse hoeren.
Ook O, de hoofdpersoon uit Histoire d'O, wordt in het begin van het boek naar Roissy gebracht en onderworpen aan een extreem regime. Zo wordt het O onmiddellijk verboden haar benen over elkaar te slaan, haar lippen te sluiten, de mannen in de ogen te kijken, haar borsten aan te raken en te spreken.
Er wordt haar medegedeeld dat zij in dienst is van haar meesters, geen rechten meer bezit, en dagelijks zal worden mishandeld. ‘De bedoeling, zowel van het geselen als van de ketting die aan de ring van je halsband is bevestigd en waarmee je overdag enkele uren vrijwel aan je bed bent gekluisterd, is veel minder om je pijn te doen, je te laten schreeuwen of tranen te laten schreien, dan wel om je, door middel van die pijn, te laten voelen dat je geen eigen wil hebt, en om je te leren dat je geheel en al bent prijsgegeven aan iets dat buiten jezelf is.’
O treedt toe tot de gemeenschap uit liefde voor haar minnaar Ren. Zij beweert hem te aanbidden en is bereid alles te doen om hem te plezieren, en zij onderwerpt zich vol overtuiging aan een streng regime, dat voortkomt uit de behoefte aan seksuele dominantie en sadisme, al lijkt er tegelijkertijd angst voor het vrouwelijk mysterie aan ten grondslag te liggen. Niet toevallig zijn de aanwezige mannen in twee groepen onderverdeeld: de meesters en de knechten, waarvan de laatsten nauwelijks over rechten beschikken. Ze brengen de meisjes ‘s nachts naar hun cellen, voeren willekeurige opdrachten uit en lijken maar een duidelijke rol te vervullen: ze elimineren de castratieangst van de meesters.
Als sociale groep vormen ze een onderklasse, want ze onderhouden nauwelijks contacten met de meesters, al gaan ze zich, in strijd met de regels, te buiten aan seksuele contacten met de vrouwen die op Roissy verblijven. De angst voor het vrouwelijk mysterie lijkt weggenomen te worden door de primitieve driften van de knechten, want de meesters voelen zich niet verantwoordelijk voor hun handelingen. De knechten zijn geen individuele personen, maar vormen slechts anonieme instrumenten om de mannelijkheid van de meesters te benadrukken. De baarmoeder eindelijk getemd en onderworpen aan de man, wiens castratieangst vakkundig verwijderd is.
Pauline Reage zet een meedogenloos raamwerk op, want O bezit in de gemeenschap slechts een theoretisch recht. Ze mag weggaan op elk gewenst tijdstip, al wordt ze in de praktijk gevangen gehouden door haar eigen onbegrepen lustgevoelens en de liefde voor haar minnaar. Zij verblijft in een bijna buitenaards kasteel, en wordt geconfronteerd met krachten waarop ze geen enkele invloed kan uitoefenen. Ten slotte begint ze zich verward maar dankbaar te realiseren dat ze het prettig vindt om geen macht meer over zichzelf te hebben. In de ogen van haar minnaar stijgt haar waarde naarmate ze door meer mannen bezeten is. Ze lijkt zich vaag bewust te worden van de 'vrouwelijke schuld’ vanwege haar lustgevoelens. Er wordt haar verweten dat ze ‘liederlijk’ is. De masochistische cirkel sluit zich naadloos. Er rest O nog een laatste mogelijkheid: het bezit en slachtoffer te zijn van iedere man die haar wil bezitten. Wanneer haar latere minnaar Sir Stephen aan het eind van de roman aankondigt dat hij haar gaat verlaten, krijgt ze toestemming om zelfmoord te plegen. In een vervolg op Histoire d'O, het veel minder bekende Terug naar Roissy, verandert Reage helaas haar uitgangspunt en laat ze O zich op een moralistische manier bekeren, maar in Histoire d'O wijkt de schrijfster geen moment voor de consequenties van het zelfvernietigingsmechanisme dat bij O in hoge mate wordt gestimuleerd. Het kasteel Roissy begint als een plek waar meisjes worden geprostitueerd, maar verandert langzaam in een staat van zijn.
ALS O ROISSY verlaat, zonder daarmee haar vrijheid terug te krijgen, wordt ze door haar minnaar Rene voorgesteld aan zijn halfbroer Sir Stephen. De beide mannen onderhouden een vertrouwelijk contact en geven O te kennen dat ze haar in de toekomst zullen delen. Rene koestert een onderdanige bewondering voor Sir Stephen en wil niets liever dan hem behagen. Sir Stephen is een stuk ouder, zelfverzekerder en arroganter dan Rene en heeft het overwicht dat Rene ook zo graag zou bezitten. Hij hoopt tot Sir Stephen te kunnen doordringen door zijn minnares met hem te delen.
O begint zich te realiseren dat Renes verliefdheid toeneemt naarmate zij Sir Stephen effectiever weet te behagen, en zij merkt ‘dat hij haar in de gaten hield zoals een dierentemmer het dier in de gaten houdt dat hij heeft afgericht. (…) Dat hij meer op het gezicht van Sir Stephen lette dan op het hare, bewees dat hij voor dienaar of acoliet in de wieg was gelegd - en O voelde hoe haar, onder zijn blikken, zelfs de wellust ontnomen werd die haar trekken doordrenkte: zijn hulde, zijn bewondering en zelfs zijn dankbaarheid gingen naar Stephen uit die deze wellust had doen ontstaan. Het stemde hem gelukkig dat Sir Stephen bereid was plezier te vinden in iets dat hij hem gegeven had. Alles zou ongetwijfeld veel eenvoudiger zijn geweest wanneer Sir Stephen van jongens gehouden had en O twijfelde er niet aan dat Ren, die niet van jongens hield, Sir Stephens minste maar ook zijn buitensporigste verlangens zou hebben vervuld.’
Geleidelijk lijkt O een zekere minachting te ontwikkelen voor haar minnaar en zij ruilt hem in voor de zoveel angstaanjagender Sir Stephen. Zij lijkt geen slachtofferschap te ambieren, maar kiest weloverwogen voor de man die haar het meest sadistisch behandelt. Zonder veel scrupules laat zij haar vroegere minnaar vallen; ze kan zich zelfs nauwelijks herinneren wat zij eerder voor hem heeft gevoeld.
Histoire d'O is de geschiedenis van een masochistische vrouw, die zich stelselmatig schuldig voelt over haar seksualiteit. Er wordt door de schrijfster een raadselachtige boetedoening beschreven, waar O zich vol christelijke overgave in stort. Alsof zij zich pas dan bevrijd voelt van een kwellende last. Pas in Terug naar Roissy, het eerder genoemde vervolg op Histoire d'O, legt Pauline Reage, het pseudoniem van een onbekende auteur, iets van haar achterliggende motieven bloot.
Erotische fantasieen vormen dikwijls een uitlaatklep voor de machteloosheid, teweeggebracht door een liefdesverhouding. In wellustige beelden en onder exotische omstandigheden wordt er geexperimenteerd met de aanwezigheid van de geliefde. Alsof de macht van de ander wordt geincorporeerd en vervolgens uitgeleefd in een gecontroleerde situatie. Reage beschrijft in Terug naar Roissy hoe zij een verhouding onderhield met een getrouwde man die zij nooit helemaal kon bezitten, en het is alsof de schrijfster in Histoire d'O haar twijfels en verlatingsangst symbolisch verwerkte.
Het verhaal bevat verschillende elementen van een geslaagde erotische fantasie. Niets is wat het lijkt, en de personages fungeren slechts als symbolische marionetten. Het is de literaire verwerking van een psychologisch gegeven, waardoor de logica de handelingen geen moment hoeft te verstoren.
Het verhaal roept geenszins een realistische sfeer op, waardoor de sadomasochistische beschrijvingen niet vervreemdend werken. Handelingen die de dromer in zijn fantasie geloofwaardig en prikkelend voorkomen, plegen in de werkelijkheid nogal eens smakeloos uit te pakken, waardoor de buitenstaander geneigd is ze als pervers te bestempelen.
EEN VAN DE REDENEN waarom Terug naar Roissy in literair opzicht inferieur is aan Histoire d'O is de onbegrijpelijke stijlverandering die Reage plotseling introduceert. In plaats van subtiele passages waarin de schrijfster elke banaliteit weet te vermijden, wordt het vervolgverhaal overwoekerd door expliciete beschrijvingen die de roman alleen maar verzwakken. Je kunt je zelfs afvragen of Terug naar Roissy wel door dezelfde auteur is geschreven.
In Histoire d'O wordt nooit een onvertogen woord gebruikt en geslachtsdelen worden aangeduid met elegante taalvondsten. Woorden als ‘penis’ of ‘hoer’ passen niet in Reage’s pornografische kasteelroman, waarin de perversie als een chic en vanzelfsprekend tijdverdrijf wordt beschouwd. In Terug naar Roissy wordt de droomwereld weggevaagd door een overrompelend realisme, hetgeen de gebeurtenissen zowel ongeloofwaardig als naargeestig maakt.
O wordt door Sir Stephen teruggestuurd naar Roissy en zij ontdekt dat het kasteel in plaats van een sadomasochistisch lustoord een zakelijke onderneming herbergt. Roissy is niet meer dan een deftig bordeel, een seksclub waar mannen tegen betaling elke gewenste seksuele activiteit kunnen bedrijven. De vrouwen worden betaald voor hun diensten. Ook O wordt te werk gesteld als een professionele hoer. Zij is nog steeds verliefd op Sir Stephen, wiens initialen op haar billen gebrandmerkt staan, en zij prostitueert zich in opdracht van hem. Ook de relatie met Sir Stephen blijkt sinistere achtergronden te hebben. Aan het eind van Terug naar Roissy krijgt O te horen dat zij slechts werd gebruikt door haar aristocratische minnaar, die zowel een dief als een moordenaar blijkt te zijn. Ingewikkelde complotten smeedde hij, waarbij hij O probeerde te laten opdraaien voor zijn misdaden. Gedesillusioneerd en van het masochisme genezen verlaat O kasteel Roissy.
‘De volgende bladzijden zijn een vervolg op Histoire d'O. Zij beschrijven opzettelijk hoe het van kwaad tot erger komt en kunnen nooit in het oorspronkelijke verhaal worden opgenomen’, schrijft Reage in het begin van Terug naar Roissy. Een onbegrijpelijker voorwoord heb ik zelden in een roman aangetroffen. Schaamde de schrijfster zich achteraf voor de amoraliteit van haar fantasieen en probeerde ze de schade alsnog te beperken? Was zij plotseling overtuigd van de verwerpelijkheid van O’s gedragingen? Had zij zich tot de zwarte-kousenkerk bekeerd?
Terug naar Roissy lijkt een banaal en kortzichtig vervolg op Reage’s eerdere roman die uitblonk in psychologische consequentie en afwezigheid van moralisme. De overwinning van de fantasie op de banale werkelijkheid, maakte de Histoire d'O tot iets veelzijdigers dan simpele pornografie.