Gouden Eeuw

‘Als je zo’n club moet leiden, moet je ego hebben.’ Aan het woord is een man in pak met de armen over elkaar en zijn blik gericht op de Nachtwacht en specifiek op de kapitein in het midden van het schilderij, die een order overbrengt aan zijn luitenant en zijn hand krachtig naar voren steekt, voor de troepen uit, de toppen van zijn vingers door Rembrandt subtiel met licht beschenen.

Dat laatste wéten we, kijkers van Night Watching, de videoinstallatie op drie kanalen die draait in een verduisterde hoek van de Eregalerij, maar dat zien we niet: in het werk van Rineke Dijkstra, gemaakt in opdracht van het Rijksmuseum, bleef de Nachtwacht buiten beeld, hoewel we het schilderij soms zacht zien schijnen in de lichtjes van iemands ogen. Het gaat de kunstenaar om ‘nachtwachten’, om de bezigheid van het kijken naar de Nachtwacht, een kijken dat met voorkennis en verwachtingen gepaard gaat. Net als bij I See a Woman Crying (2009), de ontwapenende video met Britse schoolkinderen en een Picasso, brengt Dijkstra mensen naar de Nachtwacht en laat ons kijken niet naar het schilderij, maar naar hen.

Night Watching is tegelijkertijd een viering en een relativering van ’s lands beroemdste schilderij. De dynamische compositie, de raadselachtige interacties en de wervelende details maken nogal wat los bij het publiek (‘nachtwachters’?): speculaties over artistieke keuzes, over het leven van de kunstenaar en over leven in zijn tijd. De term ‘Gouden Eeuw’ valt, zonder pardon, en er klinken grotere waarheden, zoals deze: ‘Dingen die mensen het meest haten, blijven ze het meest bij.’ Night Watching kent fraaie momenten met slimme meisjes en zuivere mansplaining. En de Nachtwacht, die hoort het allemaal aan.

Sterk is hoe Dijkstra ons toehoorders laat zijn van een gesprek waar we ons graag in mengen. De stilering in de samenstelling van de verschillende groepen, waartussen de video schakelt, doet hier enigszins afbreuk aan. Er is een groep vrouwen op leeftijd, zij dragen sjaal of parelketting, en een groep Japanse zakenmannen, in pak. Er zijn groepen kinderen, vrouwen van kleur, jongens met één meisje, roodharig, net als op het schilderij. Ze vertegenwoordigen een categorie, wat past in het oeuvre van Dijkstra, maar is het plezierige én het spannende aan kunst kijken niet juist ook dat kijken met anderen, wildvreemden?

Maar dit is een kunstwerk van Rineke Dijkstra en geen preview bij de Nachtwacht, al zou de opstelling om de hoek van het schilderij die indruk kunnen wekken. En de uniformiteit werkt uiteindelijk wél. De camera die rustig over de mensen beweegt, de groepen uitsmeert over drie schermen, als in een drieluik, en die afzonderlijke leden binnen een scherm vangt in een intiemer portret. En ook inhoudelijk gezien is het functioneel: binnen een bubbel bouwt de ene opmerking als vanzelf voort op de andere en ontstaan gesprekken als een natuurlijke stroom van woorden. Vertrekkend vanuit de Nachtwacht gaan ze over arm en rijk, leiderschap en feminisme: Night Watching spiegelt onze tijd.