De ontmoetingen tussen de Amerikaanse president en de Europese staatslieden verlopen in een sfeer van sprookjesachtige verzoening. Is dat een laat opgebloeide vriendschap? Ik geloof het niet. Als ze er in Brussel niet in waren geslaagd het zakelijke gesprek te hervatten, hadden de vrije volken de leiders eigenlijk moeten afzetten. Het bezoek van George W. Bush is geen terugkeer van de Verloren Zoon of een bezoek van de Amerikaanse Heiland die de Europese melaatsen komt genezen om ter ere van de hoge gast een paar bijbelse metaforen te gebruiken. Het is bittere noodzaak. Dit zijn de dwingende voldongen feiten:
De oorlog in Irak kost de Amerikanen een veelvoud van wat Washington had begroot toen daar nog massavernietigingswapens moesten worden gevonden. Het einde van de bezetting is niet in zicht. Door alle kosten waarmee de president bij de uitvoering van zijn binnenlands programma de natie heeft opgescheept, valt Irak voor de Amerikaanse schatkist niet meer te betalen. De chaos is niet bedwongen, de wederopbouw stagneert al anderhalf jaar. Hulp van de bondgenoten is dringend gewenst.
Ondanks de verkiezingen in Irak dreigt de Amerikaanse politiek in het Midden-Oosten vast te lopen. Het is vrijwel zeker dat Iran aan zijn eigen kernwapens werkt. Onvoorspelbaar is hoe de verhoudingen in de regio zullen worden beïnvloed als het conservatieve islamitische bewind zijn eigen atoombom heeft, maar stabieler zal het er niet op worden. Europa probeert, tot nu toe vergeefs, dit met vreedzame middelen te voorkomen. Washington wil hardere maatregelen. Maar hoe geloofwaardig is het dreigen met oorlog? Willen we er een Irak bij? Het Westen dat met geweld verder binnen dringt in de Arabische wereld? Met de volgende bezetting, terreur, verkiezingen, hervormings pogingen, wederopbouw? Geen sprake van.
Het gevaar van de Iraanse bom blijft. Moeten de Israëliërs dat probleem voor het Westen oplossen, zoals in 1981, toen ze de kernwapenfabriek van Saddam Hoessein bombardeerden? Israël en Palestina zijn voor het eerst na vier jaar intifada bezig aan overleg dat hoop geeft. Niet dankzij interventie van het Westen. Na de dood van Arafat hebben de Palestijnen een leider gekozen die in Israël betrouwbaar wordt gevonden. Abbas zou in een onmogelijke positie raken, en het vredesproces zou worden gesmoord, als Israël in Iran zou «ingrijpen». Dus blijft de Iraanse bom in de eerste plaats een Atlantisch probleem, waarbij nu de vreedzame Europese optie ook door Bush voorlopig als de verstandigste wordt beschouwd.
Het hele Midden-Oosten blijft op lange termijn voor de hele Atlantische wereld het eerste punt op de geopolitieke agenda, omdat gedemocratiseerd of niet daar nu eenmaal de olie vandaan komt. De neoconservatieven hebben gelijk met hun stelling dat democratieën over het algemeen betrouwbaarder partners zijn dan feodale dictaturen. Ze hebben zich alleen vergist door aan te nemen dat de gewenste hervorming tot stand kan worden gebracht door de patiënt in de hogedrukpan van de oorlog te genezen. Irak toont de gevolgen van deze vergissing. Die werkt nu ten nadele van de hele Atlantische wereld. Het ligt dus voor de hand dat het oude bondgenootschap er in zijn geheel aan werkt om de wederopbouw zo snel mo gelijk te laten verlopen en de bezetting te beëindigen. Als daarvoor in Brussel de grondslag wordt ge legd, is het bezoek van Bush al niet vergeefs geweest.
Is hiermee ook een einde gekomen aan het Republikeinse unilateralisme? Dat willen de president en zijn ministers graag doen geloven. Maar al aan het begin van zijn eerste ambtstermijn heeft George W. Bush een politiek cultuurverschil geïntroduceerd niet alleen met Europa, ook met de Amerikaanse Democraten dat bij zijn bezoek grotendeels onbesproken blijft. Kyoto is niet alleen de naam van de stad waar het verdrag tot bestrijding van het broeikas effect is gesloten. Bij Kyoto denken we ook onmiddellijk aan de radicale verwerping van het verdrag door de grootste vervuiler. Op de Europese rechtspleging, zeker de Nederlandse, zal het een en ander aan te merken zijn. Maar nergens in dit werelddeel wordt er een gevangenkamp voor feitelijk rechtelozen in stand gehouden, zoals deze Amerikaanse regering dat in Guantánamo al een paar jaar doet. Over martelingen, in welke mate dan ook, bestaat in Europa geen verschil van mening: verboden. In Amerika is er fel verzet tegen, maar dat is voorlopig aan de verliezende hand.
Dit zijn geen kleinigheden waarbij het Europese verzet kan worden afgedaan als een gebruikelijk anti-Amerikanisme (zoals The Economist het probeert te doen). Het zijn fundamentele verschillen die Amerika zelf diep verdeeld houden. Dat Amerikaanse en Europese belangen in het Midden-Oosten langzamerhand weer convergeren, betekent niet dat Europa zich nu ook tot deze uitingsvormen van de hele politieke cultuur van Bush en de zijnen bekeert. Geopolitiek is iets anders dan het recht dat voor iedereen gelijk is, of verandering van het klimaat.
Het parmantige neoconservatieve getheoretiseer over de Amerikanen van Mars en de Europeanen van Venus is misschien voorlopig voorbij. Bush komt verzoenend naar Europa, waar hij verzoenend wordt ontvangen. De partijen begrijpen dat ze elkaar moeten redden. Dat is een revolutionair inzicht. Na de eerste vier jaar Bush zit er niets anders op. Nu hopen dat ze genoeg ervaring hebben opgedaan om er tot 2009 naar te blijven handelen.