In 2002 maakte Ayfer Ergün voor de Ikon een schokkende documentaire over een Pakistaans opvanghuis voor vrouwen: Tegen mijn wil. Ze waren er eventjes veilig voor eerwraak door de man van wie ze waren weggevlucht of voor wraak door hun eigen familie, wier eer door hun ‘misdraging’ evenzeer was bezoedeld (de druk van de dorpsgemeenschap op familie is vaak immens). Vier jaar geleden toonde diezelfde Ikon het Zweedse No Burqas Behind Bars over een Afghaanse vrouwengevangenis. Het lijkt een groot verschil: ‘Blijf van mijn lijf’ of gevangen zitten vanwege weglopen: de Afghaanse wet is dus extremer dan de Pakistaanse.
Maar de overeenkomsten zijn groot: een kleine gemeenschap van bitter arme vrouwen in de prachtige gewaden van hun cultuur en met gruwelgeschiedenissen door die cultuur. En, ironie, ook de gevangenis biedt een relatieve veiligheid die daarbuiten niet te vinden is. Met als symbool het feit dat binnen de afdeling de boerka niet gedragen hoeft, zelfs niet terwijl er naast bewaaksters een vaste mannelijke cipier is of wanneer de rechter op bezoek komt. De vrouwen worden voorgesteld: Sima, zestien jaar vanwege weglopen bij echtgenoot; Fauzia, ongehuwd, tien jaar vanwege weglopen van huis; Sediqa, zes jaar vanwege moord(!). Drie vrouwen groeien uit tot hoofdpersoon: genoemde Sima, met een man die geregeld op bezoek komt om haar uit te schelden of te slaan; tijgerin Najibeh (tien jaar) die niemand meer heeft op de wereld behalve haar babyzoontje dat ze uiteindelijk moet verkopen omdat ze geen moedermelk heeft, noch geld om die te kopen; en Sara, drie jaar, vanwege weglopen met haar grote liefde Jawid tegen de zin van beider families, die andere partners beoogden. Sara heeft geluk: Jawid zit, gerechtigheid, ook drie jaar, in de grote mannenafdeling en soms kan ze hem door een gaatje in de krakkemikkige muur zien. Ze laat hem briefjes bezorgen en ze doet, genietend, zijn was, want ze is helemaal gek van hem. Als ze na hun vrijlating zullen trouwen, naar Kabul verhuizen en ze weer kan studeren wacht hun het grote geluk.
De slotscène van de film is hartverscheurend en kan door geen speelfilm geëvenaard worden. Zoals u zelf kunt (her)zien omdat No Burqas wordt herhaald. De volgende dag gevolgd door deel twee van hetzelfde Zweeds-Afghaanse echtpaar Sarvestani-Ebrahimi. Zijn zij in de eerste film louter fly on the wall, in Prison Sisters treden ze uitgebreid op. Hun prijswinnende eerste film beleefde zijn Zweedse première en het lukte een visum voor eregast Sara, na haar vrijlating aan de dood ontsnapt, te regelen. Dat leverde een lange logeerpartij op, want de dag voor terugkeer naar Afghanistan vroeg Sara asiel aan, met kennelijke instemming van, nee, niet Jawid, maar van haar nieuwe liefde en inmiddels echtgenoot Navid. We zien de aanvankelijk vrolijke metamorfose van een jonge Afghaanse in een dito westerse vrouw, maar ook de grenzen die dat kennelijk heeft. En we zien de speurtocht die regisseur Sarvestani in Afghanistan onderneemt naar Sara’s grootste vriendin uit de gevangenis, Najibeh. Helaas, ook deze tweede film is hartverscheurend, bitter waar en belangrijk.
NimaSarvestani, Maryam Ebrahimi, No Burqas Behind Bars en Prison Sisters, EO/Ikon 2Doc, dinsdag 11 en woensdag 12 juli, NPO 2, 22.40 uur